Mavzu: Zig’ir, jun, tabiyiy ipak. Sun’iy tolalar. Tolalarning tuzilishi, asosiy turlari, olinish xossalari Reja: Zig’ir tolasi Jun tolasi Sun’iy yasalgan tola Sintetik tolalar haqida malumot Sadenov. J

Viskoza tola va iplari olish. Kup tonnali kimyoviy tolalar ishlab chikarish viskoza usuli bilan boshlangan. Bu usulda tola olish birinchi bulib 1893 yilda amalga oshirilgan bulib, uni yaratish Kross, Bivan va Bidllarga taalukdidir.

Tabiiy tolali materiallarning tankisligi, viskoza tolaning fizika-mexanikaviy va sanitariya-gigiena xususiyatlarining konikarli darajada ekanligi, shuningdek xom ashyoning mavjudligi (egoch sellyulozasi, uyuvchi natriy, uglerod (1V)-sulьfid, sulьfat kislota) viskoza tola ishlab chikarishning keskin rivojlantirishiga asos buldi.

Birinchi bulib ksng mikyosida ipagi deb atalgan ip ishlab chikarish rejalandi. 1930 yilga kslib paxta va jun turidagi (uxshash) shtapelь tolalar ishlab chikarish yulga kuyildi. 1940 yilga kelib esa avtomabilь sanoatining gurillab usishi tufayli, viskoza kord ipini ishlab chikarish uzlashtirildi. Bu ip, undan oldin keng kullanilgan, paxta kordidan ancha ijobiy xususiyatlarga ega bulib chikdi.

Viskoza tola va iplarni ishlab chikarilishining asta-sekin rivojlanishi va ularning sifatini yaxshilanib borishi, ekalogiya masalalarini muvaffakiyatli xal etilishi, ya’ni okar suv va xavo xavzasiga ishlab chikarish jarayonida ajralib chikadigan zararli moddalarning kam utishi bilan xarakterlanadi (1.43-rasm).

Viskoza tolani olish jarayoni kuyidagi asosiy boskichlardan iborat:

- ishkorda eruvchan ksantogenat xosil kilishi bilan sellyulozani eritmani xolatiga;

- mexanik aralashmalar va gellardan (erimagan zarrachalardan) tozalash;

- olingan eritmani xavo gaz pufakchalaridan tozalash;

- filerani juda mayda nozik teshikchalari, orkali polimer eritmasini bosim orkali koagulasiyalash vannaga utkazish;

- kimyoviy moddalar ta’sir etib ksantogenatdan sellyuloza tolani olish, (ksantogenatni gidrolizlash);

- xosil kilingan tolani oltingugurt birikmalari va tuzlardan yuvib tozalash, avivajlash (yoglash)va kuritish. Sanab chikilgan boskichlarda kimyoviy, issikdik va massa almashinish, faza va gidrodinamik jarayonlar sodir buladi.

Viskoza ipini olinish sxema.

1- filьtr, 2- filьera, 3- cho’ktirish vannasi, 4- ro’lik, , 5- halqa, 6- trubka, 7- sentrifuga.

Miss-ammiak tola. Bunday tola paxta sellyulozasidan tayyorlanadi. Paxta momig’ini miss ammiak reaktivida eritish yo’li bilan yigiruv eritmasi olinadi. Bunday tola xo’l usulda olinadi; cho’ktirish vannasiga suv yoki kuchsiz ishqor solinadi.

Mis-ammiak tolaning ko’ndalang kesimi deyarli dumaloq, bo’ylama ko’rinishi silindr shaklida. Viskoza tolalarga qaraganda ingichkaroq, mayinroq, kamroq tovlanadi va xo’l holatda pishiqligini kamroq (40-45%) yo’qotadi. Miss-ammichak tolalarning xossalari va yonishi viskoza tolalarnikiga o’xshaydi.

Miss-ammiak tolalar uncha ko’p ishlatilmaydi, chunki viskoza tolalarni ishlab chiqarishga qaraganda ularni ishlab chiqarishga ko’proq mablag’ sarflanadi.