Mavzuning dolzarbligi II. Asosiy qism statistika haqida ma

II BOB. STATISTIKANING TARIXIY MANBASHUNOSLIKDAGI AHAMIYATI


2.1. STATISTIKANING MANBASHUNOSLIK BILAN BOG`LIKLIGI
Savet tizimi davrida statistika mohiyatiga ko'ra xalq xo'jaligi statistikasi bO'lib, uning predmeti - birinchi navbatda, xalq xo'jaligi tarmoqlari hisoblangan. Statistika tarmoq yondashishiga asoslanib, sobiq Ittifoqning turlijo'g'rofiy hududlaridajoylashgan respublikalar va viloyatlar bO'yicha amalga oshirilgan. Statistik to'plamlarda asosiy ko'rsatkichlar sifatida reja bajarilishining mutlaq va nisbiy ko'rsatkichlari foydalanilgan. 0' zbekiston Respublikasida statistika uzoq va murakkab, mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy va tarixiy rivoj lanishning xususiyatlariga bog' liq yo'lni bosib o'tdi. Savet davrigacha bo'lgan vaqtda O'zbekiston statistikasi Rossiya imperiyasi tarkibida davlat statistikasini shakllantirish va uning tashkiliy asoslarini yaratish. tashkiliy-uslubiy ishlarini takomillashtirish ishlari bilan xarakterlanadi. Sovet statistikasining dastlabki bosqichi (1917-1930-yy.) statistika uslubiyotining rivoji jadallashdi. Bunda xorijiy statistika yutuqlaridan keng foydalanishga harakatlar bo'lgan. Maxsus uyushtirilgan rO'yxatlar va tadqiqotlar o'tkazilgan va birinchi marta xalq xo'jaligi balansi tuzilgan. Statistikadagi keyingi bosqich 1930-yillardagi ma'muriy-buyruqbozlik tizimining yaratilishi va ommaviy qatag'onlar natijasida ancha susaydi. Bu davrda statistika tezkor vazifalarni yechish, reja bajarilishini monitoring qilish masalalariga bO'ysundirilishi natijasida analitik vazifalar ijrosiga putur yetkazildi. Ikkinchi jahon urushi yillarida (1941-1945 yy.) statistikaning roli sezilarli darajada oshdi. U mehnat va moddiy resurslarni tezkor hisobga olish. ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish kabi muhim vazifalarni bajardi. Bu davrda iqtisodiyot va statistikada balans ishlanmalari kengaydi, indeks nazariyasi chuqurlashtirildi, iqtisodiy-matematik model va usullarni ishlab chiqish va ulardan foydalanish kengaydi. 19 Shuni qayd qilish lozimki. sotsialistik xo'jalik yuritishning ayrim bosqichlarida statistikaning tashkiliy shakllari o'zga11irilib, mamlakat iqtisodiyoti rivoj i vazifalari bilan uzviy bog'liqlikda bo'lishi ta' minlangan. Biroq statistikaning tamoyillari va tuzilishi xalq xO'jaligini rejalashtirish va boshqarish xususiyatlari bilan belgilangan edi. Bu xususiyatlar, birinchi navbatda, mulkchilikning asosi) ulushi davlathissasiga to'g'ri kelganligi bilan belgilangan edi. Davlat statistikasining tashkiliy tuzilmasi xalq xO'jaligi boshqaruvi tuzilmasi bilan bir xilligi bilan xarakterlangan. Xususan, mulkchilikning davlat shakli xO'jalik yurituvchi suyektlar faoliyatini rejalashtirish va ushbu rejalar ijrosi nazorat qilinishini taqazo qilar edi. Shu sababli statistikaning tashkiliy asosini reja topshiriqlari yuzasidan yoppasiga kuzatish tashkil qilgan. Statistik savolnomalaming nazorat funksiyasi ulaming nomlarida ham aks ettirilgan - statistik hisobot, ya'ni statistik birliklar davlat boshqaruv idoralarini qiziqtirgan barcha masalalar bo'yicha ular joylashgan ma'muriy hududdagi statistika idoralariga hisobot berishga majbur edilar. Ma'muriy-hududiy boshqaruv tamoyilidan kelib chiqqan holda tgishli statistika idoralari o'z hududlari bO'yicha umumlashtiruvchi statistik axborotlami shakllantirganlar. Amalda barcha statistik axborot pochta orqali yoki shaxsan qog' oz shaklida korxona va tashkilotlar - yuridik shaxsla1' tomonidan taqdim qilinadigan statistik hisobotlarga asoslangan, Olingan axborot hajmiga ko'1'a, qo'lda (kichik hajmlarda bO'lsa), klavishli hisoblash mashinalar va kichik EHMlarda (o'rtacha hajmlarda bO'lsa) va maxsus dasturlar asosida EHMla1'da (katta hajmda va qayta ishlashga belgilangan muddat qisqa vaqtlarda bO'lsa) qayta ishlangan. Tuman statistika bO'limidan viloyat statistika boshqarmalariga axborotlami uzatish teletayp aloqasi yoki statistik hisobot shaklida pochta orqali jo'natilgan. Viloyat statistika boshqarmala1'i respublika statistika idoralariga axborotlami pochta orqali qog'oz va magnit lentalarida yoki teletayp aloqasi orqali yuborilgan. Amaldagi statistika tizimi qat'i markazlashgan xarakterga ega bo'lib, ijobiy tomonlari bilan birga bir qancha jiddiy kamchiliklardan ham xoli emas edi. Statistik axborotlami to'plash va qayta ishlashdagi jiddiy kamchiliklardan biri sifatida hisoblash texnikasidan yetarli darajada foydalan20 maslikni keltirish mukin. Chunki, ma'lumotlarni qayta ishlash dasturi) ta'minot paket rejimiga mo'ljallangan. Pirovardida axborotlardan foydalanuvchilar uchun statistik axborot fayllarini statistik tahlil qilish va dialog rejimi mavjud emas edi. Respublikada statistik uslubiyot markazi mavjud bo'imaganligi sababli statistika rivoji oqsagan. Statistika uslubiyoti va tashkil qilinishi sohasida xalqaro tajriba almashuvi yo'iga qo'yilmagan. Korxona va tashkilotlar iqtisodchi xodimlarining ko'p vaqti statistik hisobotlarni tuzishga sarflangan. ammo olingan statistik ma'iumotiardan yetarli darajada foydalanilmagan. axborot manbalari bir birini takrorlagan. statistik axborotlar keng axborotlardan foydalanuvchilar uchun chegaralangan yoki ma 'lumotlarni tarqatish yopiq bO'lgan. O'sha davrdagi statistikaning ijobiy tomoni sifatida statistika uslubiyotining yagonaligi. texnik va dasturiy vositalarning bir xii andozadaligi natijasida kichik hajmdagi investitsion xarajatlar bilan hisoblash tizimi faoliyatining samaradorligi ta'minlanganligini keltirish mumkin. 0' zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishL barcha iqtisodiy munosabatlar tizimida tub o'zgarishlarga qaratilgan iqtisodiy islohotlar statistika tizimini jiddiy takomillashtirish, barcha hisob va statistika tizimida kompleks takomillashtirishni talab qilar edi. Tub o'zgartirishlarga ehtiyoj - iqtisodiyotdagi turli mulkchilik shakllarining holati va imkoniyati to'g'risida haqqoniy va aniq ma'iumotiar asosidajamiyat hayotini boshqarish va samaradorligini oshirish, ular faoliyatini prognozlash hamda boshqaruv qarorlarini baholash zaruriyati bilan belgilangan edi. Ushbu jarayon bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Mustaqil O'zbekiston statistika tizimini qayta qurishda boshlang'ich punkt 1 992-yil hisoblanadi. Shu yili iqtisodiyot talabidan hisob va statistikaning orqada qolayotganligi. ayniqsa, kuchli namoyon bo'igan edi. Bu bosqichda qayta qurishning asosiy yo'nalishi statistika va prognozlashtirish idoralari ishlari orasidagi o'zaro aloqani ta'minlashga qaratildi. Ushbu maqsadda 1992- yilning 5-avgustida 0' zbekiston Respublikasi Prezidentining "0' zbekiston Respublikasi Prezidentining Vazirlar Mahkamasi huzurida Istiqbolni belgilash va statistika davlat qo'mitasini tuzish to' g'risida"gi Farmoniga ko'ra "O'zistiqbolstaC davlat qo'mitasi tuzildi. Farmonga binoan O'zbekiston rivojlanish istiqbollarini belgilash Qo'mitasi va O'zbekiston davlat statistika qO'mitasi birlashtirildi. 21 "O'zistiqbolstaf' tarkibida istiqbolni belgilash va statistika hududiy boshqarmalarL Bosh hisoblash markazi. lqtisodiyot va statistika ilmiytekshirish instituti. Kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish markazi tashkil qilindi. loylarda lstiqbolni belgilash va statistika idoralari obro'sini oshirish maqsadida Qoraqalpog'iston Respublikasi Iqtisodiyot va statistika qO'mitasi, Toshkent shahri va \ iloyatlarda Istiq bolni belgilash va statistika bosh boshqarmalari, tuman va shaharlarda istiqbolni belgilash va statistika bO'limlari tuzildi. "O'zistiqbolstaf' Davlat qO'mitasiga oylik "Iqtisod va statistika"jurnali va muhim xalq xO'jaligi muammolarini hal qilish uchun idoralararo komissiya va kengashlarni tuzish vakolati berildi. Analitik materiallar. istiqboldagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish prognozlarini ishlab chiqish jarayoniga ilmiy-tadqiqot institutlari, texnologik, loyiha-konstruktorlik tashkilotlari, oliy ta'lim muassasalari (OTM) va boshqalarni hamda ayrim olimlar va yirik mutaxassislarni jalb qilish huquqi berildi. Barcha tashkiliy o'zgarishlardan asosiy maqsad o'zbek statistikasi faoliyatini mamlakat iqtisodiyotini prognozlash talablariga yaqinlashtirish. bozor iqtisodiyoti yo'lidagi o'zgarishlarda faollikni oshirish bo'lgan. "O'zistiqbolstat" statistika sohasida davlat siyosatini amalga oshirish. xalqaro andozalar va tavsiyalarga. ilmiy ishlanmalarga asoslangan statistik uslubiyotni ishlab chiqish va joriy qilish, respublika ijtimoiy-iqtisodiy rivoji va bozor o'zgarishlarini ifodalovchi statistik kO'rsatkichlarning kompleks va tizimli bo·lishi. statistik axborotlarning haqqoniy, obyektiv va yaxlitligi. respublikada sodir bo' layotganjarayonlar va tendensiyalarni tahlil qilish, amaldagi qonunchilikka binoan umumlashtiruvchi statistik kO'rsatkichlarning ochiqligi, haqqoniyligi, oshkoraligi uchun mas'ul bo'igan. Iqtisodiy munosabatlar tizimini qayta qurishdagi iqtisodiy islohotlar, qo'yilgan vazifalarni samarali bajarish mamlakatda statistika va hisob tizimini tubdan islohot qilinishini talab qilar edi. Statistika tizimini xalqaro andozalarga o·tkazish va islohotlarning ko'p maqsadli YO'nalishlari masalalarining keng ko'lamliligi va murakkabligi uni amalga oshirishda davlat ishtiroki zarurligini talab qildi. Shu maqsadda O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1 994-yil 24-avgustda 433-sonli qarori bilan 1996-yilgacha bO'lgan davrga mo'ljallangan "O'zbekiston 22 Respublikasini xalqaro amaliyotda qo'llaniladigan statistika va hisob tizimiga o'tish to'g'risidagi Davlat dasturi" qabul qilindi. Qabul qilingan dastur milliy statistikani tizimiy-konseptual isloh qilishning me'yoriy bazasini yaratdi. Statistikani tizimiy isloh qilish bir qancha o'zaro bog'langan ishlarni amalga oshirishni nazarda tutgan. Ular sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin: statistik axborot tizimini yaratish va uning faoliyat yuritish tizimini tashkil qilish; statistik uslubiyotni takomillashtirish; statistik axborot tizimini texnologik rivojlantirish; statistikani isloh qilishning tashkiliy-huquqiy ta'minotini takomillashtirish va h. k. Ushbu Dasturni amalga oshirish ishlarida ko'pgina davlat idoralari, yetakchi iqtisodiy va boshqa ilmiy muassasalar va OTM qatnashgan. Bir maqsadga yo'naltirilgan va bosqichma-bosqich Dasturning hayotga tatbiq qilinishi quyidagi natijalarga erishishga imkon berdi: - bozor iqtisodiyoti talablariga mos keluvchi milliy hisobchilik yangi konseptual makroiqtisodiy modelni - Milliy hisoblar tizimi (MHT) metodologiyasini o'zlashtirish boshlandi; - narxlar, mehnat, tashqi va ichki savdo statistikasi tub dan yangidan tashkil qilindi, statistikaning moliya, budjet va bank bo'limlari qaytadan shakllantirildi, tarmoqlar statistikasi kO'rsatkichlari aniqlashtirildi. institutsional o'zgarishlar statistikasini yaratish bO'yicha ishlar boshlab yuborildi, MHT sxemasi bO'yicha tarmoqlararo balansni ishlab chiqish uchun sharoitlar yaratildi, Yagona korxona tashkilotlarning davlat registrini shakllantirish uchun tashkiliy va me'yoriy-huquqiy asoslar yaratildi va statistikaning axborot-hisoblash tizimi takomillashtirildi. Eng muhim natija sifatida davlat statistikasi idoralarining xalqaro tashkilotlar bilan 0' zaro aloqalarining yangi sifat darajasiga ko'tarilganligini qayd qilish mumkin. Mamlakatda bozor iqtisodiyoti islohotlarining yanada rivojlanishi va chuqurlashuvi, turli mulkchilik shakllari va iqtisodiyot sohalarining holati va imkoniyatlari to'g'risida haqqoniy va aniq ma'lumotlarga tayangan holda dav lat boshqaruvi samaradorl igini oshirish, shuni ngdek boshqaruv qarorlarini baholash zaruriyati va statistikani isloh qilish Dasturining amalga oshirish natijalari mamlakat iqtisodiy va statistika tizimlari faoliyatini yanada takomillashtirish, statistika oldida turgan muammolarni yechish uchun ularning tashkiliy tizimlarini optimallashtirish masalalarni kun tartibiga qO'ydi. 23 Ushbu masalalarni hal qilish maqsadida 1997-yilning 15-mayida "O'zistiqbolstaC Davlat qo'mitasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligiga aylantirildi. Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi tarkibida aniq belgilangan statistika vazifalarini bajarishga YO'naltirilgan, hududiy bo'linmalarga ega bo'igan Davlat statistika departamenti ajratilgan. Viloyatlar va Toshkent shahar darajasida - statistika boshqarmalari. tumanlarda esa - statistika va hisoblash markazlari tashkil qilingan. Makroiqtisodiyot va statistika vazirligiga asosiy ,azifalar sifatida quyidagilar yuklatilgan edi: iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning aniq YO'nalishlari. yo'llari va usullarini aniq lash, respublika iqtisodiyotini boshqarishning bozor mexanizmlarini ta'minlash; makroiqtisodiy va moddiy balanslar, MHTga asoslangan O'zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish istiqbollarining variantli hisob-kitoblarini ishlab chiqish; to'lo" moliya va tashqi savdo balanslarini shakllantirish va nazorat qilish (Moliya vazirligi bilan birgalikda); O'zbekiston iqtisodiyotining optimal rivoji va proporsiyalarini, mineral va xom ash)'o resurslaridan oqilona foydalanilishi, barqaror o'sish va dunyo xo'jaligigiga integratsiyalashuvini ta'minlashga qaratilgan investitsiya dasturlarini tayyorlash va amalga oshirilishini muvofiqlashtirish; iqtisodiyot va madaniyat rivoji, aholi turmush darajasi va farovonligining o'sishini hisobga olish va nazorat qilishga qaratilgan hozirgi zamon indikativ. analitik va statistik uslublar va vositalarni rivojlantirish va chuqurlashtirish. Qabul qilingan xalqaro statistika amaliyotida qo'llaniladigan uslubiy qoidalar va andozalarga asoslangan holda belgilangan vazifalarni bajarish statistika idoralari faoliyatida jiddiy o'zgarishlarga olib keldi. L'shbu davrda statistikani takomillashtirishdagi faoliyatning asosiy YO'nalishlari ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni haqqoniy va aniq ifodalaydigan statistik ko'rsatkichlar tizimini takomillashtirish hisoblandi. KO'rsatkichlar tizimini tuzishning konseptual asosi statistika axborot tizimi sifatida boshqaruv va ijtimoiy tuzilmalarning axborotlarga bo'igan ehtiyojlarini qondirish bo'idi. Bundan kelib chiqqan holda kO'rsatkichlar tizimining rivoji va takomillashuvi respublikada umumiqtisodiy rivojlanish, milliy xo'jalikning bozor modeliga o'tishi, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlik darajasini ifodalash orqali namoyon bo'ldi. Yuqoridagilar statistik ko'rsatkichlarni qu)'idagi bo'limlarga tasniflashga imkon berdi: makroiqtisodiyot; xo'jalik yuritishda raqobat iqlimini yaratish; ijtimoiy barqarorlik. 24 , Shu bilan birga ushbu bosqichda statistikani isloh qilish ustuvorlik, eng muhim, fundamental YO'nalishlar uchun resurslarni YO'naltirish tamoyillariga amal qilinganligi natijasida xalqaro statistika hamjamiyatiga integratsiyalashuv jarayonini yanada jadallashtirdi. Mamlakatning keyingi davrdagi rivoji statistikani takomillashtirishda yangicha yondashishlar zarurligini talab qilar edi. Ushbu yondashishga ko'ra ustuvorliklar doirasida ishlarni yanada rivojlantirish va ularni yakuniga yetkazishni hamda tizimning o'zini bozor iqtisodiyotiga moslashtirishga qaratilgan o'zgartirishlar bilan birgalikda olib borildi. Ya'ni. statistikaning a] rim elementlarini fragmentar isloh qilishdan butunlay yaxlitlikda statistika tizimini isloh qilishga o'tildi. Xalqaro statistika amaliyoti, uslubiy kO'rsatmalari va andozalariga kO'ra ushbu va boshqa statistika muassasalarining funksional vazifalarini yechish uchun berilgan topshiriqlarni bajarish maqsadida ma'lum tizimga ega bO'lishi talab qilinadi. Shu sababli statistika rivojining yangi sifat bosqichini yaratishda muhim shal1-sharoit va huquqiy asos bo'lgan 2002-yilning 12-dekabrida O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan "Davlat statistikasi to'g'risida"gi qonun (ushbu qonunga 2005-yil 20-dekabrida. 2010-yil 3-sentabrida va 20l2-yil 3-yanvarida tegishli o'zg311irishlar kiritilgan) va O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002-yil 24-dekabridagi "0' zbekiston Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligini qayta tashkil etish to'g'risisda"gi farmoniga kO'ra, Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi tugatilib. uning asosida O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi va O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi tashkil qilindi. "Oavlat statistikasi to'g'risida"gi yangi qonun va yuqorida keltirilgan 0' zbekiston Respublikasi Prezidenti fannoniga ko'ra, 2003-yilning 8-yanvarida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining faoliyatini tashkil qilish to'g'risida"gi qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga binoan Davlat statistika qo'mitasi milliy va mintaqaviy xususiyatlarni hisobga olgan holda, xalqaro andozalar va qoidalarga asoslangan. davlat boshqaruv idoralari, xO'jalik yurituvchi subyektlar. fuqarolar va tashkilotlarning rasmiy statistika axborotlariga bo'lgan talabini qondirish uchun statistika sohasida yagona siyosat olib boruvchi davlat ijroiya idorasi hisoblanadi.