Mavzuning dolzarbligi II. Asosiy qism statistika haqida ma

STATISTIKANING O`RGANILISH SABABLARI

2. 
   Statistika nimani o'rgatadi? Statistika deganda nirnani tushunamiz? Statistika nirnani bildiradi yoki o'rgatadi? Statistika fanmi yoki metodmi? Bunday savol1arni biz juda ko'p o'chratamiz. lavoblar bundan ham ko'p. Ularning ayrimlari: Korreyl "Statistika bu koreta, u seni buyurgan tomonga olib boradi"; Ter-"Statistika sen bilrnagan narsa to' g'risida aniq ma'lumot berish san'atidir"; Shletsar-"Statistika bu turib qolgan tarix, tarix bu kunlik statistikadir"; Djini-"Statistika-bu faqat to' Jiq induksiya'ni ernas hamda to'liqsiz induksiya'ning xudosidir"; Napolen-"Statistika buyumlar bUdjeti, aniqrog'i buyumlar katalogi, unga ham rna yangidan paydo bo'lgan narsalar kiritilishi, YO'qoladiganlari va yo'qolganlari o'chirilishi kerak". Statistika deganda uzluksiz quruq raqamlar qatori, amaliy faoliyat, ijtimoiy fan, lO metod va h. k. tushuniladi. Ayrim hisob-kitoblarga qaraganda statistikaga berilgan tariflar soni 1700 dan ortiq. Son-sanoqsiz tariflar bilan bir qar" torda hozirgi zamonda statistika so'zi qo'llanilmaydigan tarmoq yoki soha yo ' q. Bundan tashqari, iqtisodchilar bilan bir qatorda ushbu so'zni vrachlar, jurnalistlar, teleradio boshlovchilar va boshqalar o'z faoliyatida juda ko'p ishlatishadi. Bir tomondan, biz statistiklar uchun statistika so'zining hamma yerda ishlatilishi yoqimli va biz undan hursand bo'lamiz, ikkinchi tomondan bu so'zning noo'rin ishlatilishi biz mutaxassislami ranjitadi. Shu o'rinda ko' pchilikning statistika bilan infonnatsiya'ning farqiga bormasligiga to' xtalmoqchimiz. Masalan, jurnalistlar tushunib-tLlshLlnmasdan qayerda ikkita raqamni ko'rsa, uni statistika deb tushunishadi. Futbol o'yinini olaylik, masalan, Ispaniya'ning "Real Madrid" va "Barselona" futbol jamoalari o'yini 4-5 hisobida tugadi. lurnalistlar bu ikki jamoani yoki Ispaniya'ning boshqa futbol jamoalarining (masalan, 14 turdagi) o'zara o·yinlari natijalarini statistika deb atashadi. Bizning fikrimizcha, aniq o'yin yoki fLltbol turi haqida ma'lumot bu informatsiya hisoblanadi. Agarda jurnalist bizni aniq o'yin yoki tur statistikasi bilan tanishtirmoqchi bo'isa Uurnalistning bu ishning qilishi qiyin bo'lsa kerak), u birinchidan aniq o'yin bilan futbol turini farqiga borishi kerak, ikkinchidan aniq o'yin yoki tur bO'yicha u eng bo'lmaganda quyidagi ma'ILlmotlami o'quvchiga yetkazishi kerak. Birinchidan, darvozalarga kiritilgan 9 ta to'pni kimlar va qaysi daqiqada kiritdi. Gol kiritganlarning ismi sharifi yoki laqabi yoziladi. Ma'lllmki, jahon futbol qiroli bo ' lmish Pelening ismi sharifi boshqa. Gal urilgan daqiqaning ko' rsatilishi mllhim ahamiyatga ega. Ko'p yillik futbol statistikasidan ma'lumki, tezkor gol (ayniqsa, gollar) (birinchi 20 daqiqada) asosan o'yin taqdi1'ini hal qilgan. Demak, jamoalarning tezkor gol urLlshga jonjahdlari bilan harakat qilishi bekorga emas. Darvozalarga kiritilgan 9 ta goldan qanchasi birinchi va ikkinchi taymlarda kiritilgan. Odatda ikkinchi taymda golla1' ko'p1'oq kiritiladi . Taym yoki o'yinga qO'shimcha belgilangan vaqtda kiritilgan gollami bilish ham muhim. Bundan soong, kiritilgan golla1'dan (9 ta) ha1' biri qaysi holatda kiritildi, degan savolga javob berish kerak. Bizni misolimizda 3 (33%) ta gal standatt vaziyatlardan Uarima, burchak to'pi, o' n bir metrdan), 67% esa, o'yinda kiritilgan, 5 (56%) golni xLljumchilar. 2 (22%)-yarim himoyachilar, 1 (11 %)-himoyachilar, 1 (11 %)-o'z jamoasi darvozasiga (avtogol) kiritilgan.
   

Kiritilgan gollardan qanchasi o'yinchilaming (ayniqsa himoyachilaming) aybi bilan, 11 qanchasi darvozabonning aybi bilan o'tkazib yuborildi. Bimi misolimizda 89% gol o'yinchilarni, 11% gol esa, darvozabonlarning aybi bilan o'tkazib yuborildi. Endi gollarni o'tkazib yuborish sabablari statistikasini keltiramiz. Birinchi sabab, bu to'pni o'zida ushlab turish bo'lishi mumkin. O'yinda bu ko'rsatkich 40%ga 60% nisbatda bo'lgan. Demak, ikkijamoaning o'yinida sarflangan vaqtni o'ndan oltisida (10/6) Barselona jamoasi futbolchilari to'pni o'zida ushlab tura olgan. Bu ko'rsatkich futbolda juda muhim rol o'ynamasada, futbolchilardan ter to'kib mehnat qilish va yuqori futbol texnikasigaega bo'lishni talab qiladi. Futbol statistikasi tarixidan ma'lumki 80%-20% nisbatda o'ynab, lekin yutqazib qo'ygan jamoa ham mavjud. Bu o'ta omadsizlik, ming afsuski, uchrab turadi. Tkkinchidan, o'yinchilaming tel' to'kib ishlashlarini bilish uchun (futbol til ida bu qancha foizga ishlash deyiladi) ulami o'yin davomida qancha masofaga yugurganlarini keltirish zarur. Hozirgi texnika zamonida bu ko'rsatkich qiyinchiliksiz aniqlaniladi. O'yinda qatnashgan har bir futbolchining bosib o'tgan masofasini (Masalan, L.Messi-9800 metr. Kaka-9670 metr va h. k.) aniqlaganimizdan so'ng jamoa bO'yicha bosib o'tilgan masofa va u asosida o'rtacha ko'rsatkich aniqlaniladi. Masalan, "Barselona" jamoasining barcha futbolchilari (o'yinda qatnashganlari) o'yin davomida (bizning misolimizda 97 daqiqa) 86127 metr, "Real" jamoasi -72811 metr masofaga yugurgan. Har bir futbolchining
Toshkent:. “Ibn sino” 2004 354 bet
o'rtacha bosib o'tgan masofasini aniqlash uchun yuqorida keltirilgan raqamlar 10 ga bo'linadi. Demak, Barselonada har bir futbolchi o'rtacha 8612,7, Realda-7281,1
metrga yugurgan. O'quvchida nega 10 ga bo'lindi, degan savol paydo bo'lishi mumkin? Ma'iumki, darvozabonning vazifasi yugurish emas, to'pni o'tkazib yubormaslik. Shu munosabat bilan 10 ga bo'lindi. Agar siz II ga bo' Isangiz ham xato qilmaysiz. Demak, Barselona jamoasi futbolchilar o'z raqiblariga nisbatan o'rtacha 1332 metrga ko'p yugurganlar. Uchinchidan, o'yinchilaming bir-birlariga to'pni oshirishlari statistikasi keltiriladi. Biz tahlil qilayotgan o'yinda Barselona jamoasi futbolchilari bir-birlariga 1012 marta to'p oshirganlari ma' lum. Shundan: bosh biJan 384, oyoq bilan-628 marta. tegishli ravishda 38 va 62%.Oshirilgan to'plardan 711 (70,2%) tasi o'z maydonida amalga oshirilgan, 587 (58%) martasi o'zidan orqada turgan o'yinchiga yetkazib berilgan, 217 - raqibdan olib qo'yilgan, 98 - jarima maydonchasiga yetkazib berilgan, 76- maydon tashqarisidan (aut) tashlab berilgan, 80 (7.9%) - jamoadoshlar tomonidan egallab olinmagan, 19--darvozabonga yetkazib berilgan, 17-maydon tashqarisiga chiqib ketgan va hokazo. 12 O'yinning futbol maydonining qayerida o'tishi va darvozaga berilgan zarbalarni o'rganish juda muhim. Futhol statistiklari tomonidan "' o'yinning qayerda ko'p o'tganligini o'rganish uchun futbol maydoni ham garizontaliga, ham vertikaliga 3 turga bo'linadi. Masalan, Barselona jamoasi maydonning chap tomonida yoki o'ng tomonida o'ynasa (bu holat darvozabonning turishiga qarab aniqlanadi), futbol maydonining uchdan bir qismi Barselona jamoasi "maydoni", 0'11a may don va qolgani Real jamoasi "maydoni"ga bo'linadi. Bizning misolimizda Barselona jamoasi o'yinning 20 daqiqasini o'z maydonida, 30-o'rtada, 40-raqib maydonchasida o'tkazganligi aniqlandi. Bu futbol maydoni gorizontaliga bo'lish, vertikaliga ham xuddi shu tarzda bo"linadi va qancha vaqt o'yin qayerda davom etganligi aniqlaniladi. Bizning o'yinda tegishli ravishda 30%,28%; 37%. Demak, xujumlar asosan o'ng tomondan uyushtirilgan ekan. Endi darvozaga berilgan zarbalar haqida. O'yin davomida berilgan zarbalar soni 57 ta, shundan: birinchi taymda -21; ikkinchi-36; Barselona -30; Real-27. Ellik yettita zarbadan 29 (51%)tasi darvozaga aniq yo'naltirilmagan, 3 (5.3%}--darvoza to'sini va ustunlariga tegib qaytgan. 9 (15.8o/o-bosh bilan berilgan, 14 (24,6%}--darvozabon qaytargan; 9 (l5.8%}-- darvoza to'riga borib tushgan. Demak, o'yindagi har 6 zarbadan bittasi golga aylangan. Yuqorida keltirilgan ko'rsatkichlar har bir jamoa uchun alohida hisoblanadi va olingan natijalar o'zaro taqqoslanadi. Futbol o'yinidagi ya'ni bir holat- o'yin qoidasini buzish va o'yindan tashqari holat (of say d). Futbolda o'yin qoidasi buzilganda turli choralar kO'riladi: A-jarima to'pi belgilanadi; B-jarima to'pi (oldin o'yinchiga sariq kartochka kO'rsatiladi); V-jarima to'pi (old in o'yinchiga qizil kartochka kO'rsatiladi); Real-Barselona o'yinida 48 ta jarima to'plari belgilangan, shundan 28-20 ta tegishli ravishda oddiy jarima to'plari 22 (shundan 10 va 12 tegishli ravishda), sariq kartochkalar-14 (8 va 6); qizil kartochka 2 (1 va 1) tao Odatda sariq va qizil kartochka berilgan vaqt va ularni olgan futbolchining ismi sharifi yoziladi. Futbolda o'yindan tashqari holat (of say d) alohida o'rganiladi. Tahlil qilinayotgan o'yinda ularning soni 12 tao Shundan: Barselona - 5 (42%), Real-7 (58%). Bu ko'rsatkich taymlar bO'yicha ham alohida hisoblanadi. Hozirga zamonda futbol statistiklari tomonidan aniq o'yin, tur, mavsum va yil uchun minglab ko'rsatkichlar hisoblaniladi va matbuotda e'lon qilinadi. 13 Bizning maqsadimiz esa, barcha ko'rsatkichlarni hisoblash emas, aniq o'yin bO'yicha futbol statistikasining ayrim ko'rsatkichlari yordamida statistika bilan informatsiya'ni farqini ko'rsatish edi xolos. Yuqorida keltirilgan misol asosida statistika nima degan savolga javob berishimiz mumkin. Birinchidan, statistika bu sonlar va 0' Ichovlar yordamida ko'psonli va turli-tuman hodisalarni hisobga olish, tasvirlash. Ikkinchidan, statistika to'plangan ma'iumotiarni raqamlar qatori jadvallar, grafiklar, turli hisob-kitoblar orqali ifodalash, uchinchidan, statistika to'plangan ma'lumotlarni tadqiqot usullari yordamida shunday tartibda 0' rnatadiki, turli-tumanlik ichida birlikni, son-sanoqsiz alohida "tasodiflar" orasida qandaydir umumiylikni, qandaydir bog'liqlikni aniqlash, ya'ni xulosalar qilishdir. Statistika nimaga kerak? Bu savolga javob berish uchun uning moxiyatini to'liq tushinib yetish talab etiladi. Vaqt o'tish bilan statistikaning moxiyati va zaruriyati o'zgarib boradi. Agarda, statistika paydo bo'lish paytlarida davlat extiyojlari qondirgan bo'lsa, sobiq ittifoq davrida asosan davlatning yillik va besh yillik rejalarini bajarilishini nazorat qilish bilan shug'ullangan. Hozirgi kunda, ya'ni bozor iqtisodiyoti sharoitida, mehnat taqsimoti rivojlangan va qiyinlashib ketgan, eng asosiysi yuqori raqobat shaklida ish olib borish sharoitida nafaqat davlatga, balki har bir kompaniyaga, firma yoki korxonaga. hatto har bir tadbirkorga dunyoning bir chekkasida qanday o'zgarishlar bo'layotganligi yoki hodisa va voqealarning o'zgarishi prognozi haqida ma'lumot zarur. Bu yerda statistikadan yaxshi yordamchi topilmasa kerak, ya'ni faqatgina u ro'y berayotgan yoki beradigan hodisalarning hajmi, o'zgarish darajasi va istiqbolini xarakterlovchi raqamlarni yetkazib bera olishi mumkin. Bu statistikaning amaliy mohiyatidir. Yuqaridagi qisqa tahlildan ko'rinib turibdiki, statistikaga berilgan ta'riflar turli-tuman, bir-biriga a'xshamaydi. Ularni bizni fikrimizcha, quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: statistika deganda, mamlakatning iqtisodiy va sotsial rivojlanishi haqida ma'lumotlami to'plovchi. umumlashtiruvchi va chop qiluvchi organ, ya'ni statistika organlari tushuniladi; statistika deganda, birar-bir hodisa haqidagi raqamlar yig' indisi tushuniladi. statistika deganda, ijtimoiy fan tushuniladi (bu, ayniqsa, sobiq ittifoq alimlari o'rtasida eng ko'p tarqalgan ta'rif); 14 -, -.l. I statistika deganda, statistik metodlar yig'indisi tushuniladi; statistika deganda, raqamli ma'iumotlami to'plash va interpretatsiya (izohlash, talqin qilish) metodlarini o'rgatuvchi fan tushuniladi va h. k.; Bozor iqtisodiyoti sharoitiga o'tilishiga, xalqaro statistik va iqtisodiy tashkilotlar bilan hamkorlik va boshqa ro'y bergan ijobiy o'zgarishlarga qaramasdan, keyingi yillarda sobiq ittifoq chegarasida chop etilgan o'quv qo'llanma, darsliklar mualliflari statistikaga 1954-yilda berilgan ta'rif atrofida aylanishadi. Bu holni, hatto, 2000--2011-yillarda nashr etilgan darsliklarda ham uchratish mumkin. Shunday qilib, kim haq kim nohaqligini tahlil qitib o'tirmasdan statistika nimani o'rgatadi degan savolga, bizning fikrimizcha, quyidagicha javob berish mumkin. Statistikaning o'rganish obyekti insoniyat hayotida ro'y beradigan barcha ommaviy voqea va hodisalardir. predmeti esa, shu ommaviy voqea va hodisalarning miqdoriy tomonlarini o'rganuvchi, aniq sharoit va vaqtda hodisalarning rivojlanish qonuniyatlarini o'rgatuvchi metodlar yig' indisidir. Yuqorida berilgan ta'rifda statistika predmetining quyidagi xususiyatlari ko'rsatilgan: Birinchi xususivat. Ommaviy hodisalarni o'rganadi. Masalan, professor oilasida 3 nafar qiz bola tug'ildi, fermer oilasida 3 nafar 0' g'il bola. Bu yerdan, demak professorlar oilasida faqat qiz bola tug' ilar ekan, fermerlar oilasida o'g'it bola tug'ilar ekan degan xulosa chiqarish mumkin emas. Chunki, bu voqealar ommaviy emas. Bunday xulosa chiqarish uchun aholi punkti, shahar, viloyat, mamlakat yoki dunyo aholisining oilalarida bolalar tug'ilishini o'rganish kerak. Shunday o'rganishlardan bizga ma'lumki, har 100 ta qiz bolaga 105 ta o'g'it bola tug'iladi, lekin doimo ayoJlar soni erkaklar sonidan ko'p. Ikkinchi xususivatp
Miqdoriy tomonlarini o'rganadi. Bizga ma'lumki, har bir hodisa sifat va miqdor tomonlariga ega. Hodisa va voqealami sifat tomonlarini aniq fanlar o'rganishi hammaga ma'lum, lekin bu degani statistika hodisalarning miqdorini o'rganishda, ularning sifat tomoniga umuman e'tibor bermaydi degani emas. Aksincha, sifat va miqdor kO'rsatkichlari uzviy bog'liqlikda o'rganiladi. Masalan, Respublikada faoJiyat ko'rsatayotgan qo'shma korxonalarni olaylik. Ulaming 5 yilJik iqtisodiy-moliyaviy faoliyatini tahlil qilib, olingan natijalar asosida qO'shma korxonalami uch guruhga ajratish mumkin: yaxshi ishlagan, o'rtacha ishlagan, yomon ishlagan. Ko'rinib turibdiki, biz miqdor ko'rsatkichlarni 15 tahlil gilib, go'shma korxonalarni sifat kO'rsatkichi orgali ularni uch guruhga ajratdik. Uchinchi xususivat. Anig sharoit va vagt. Vogea va hodisalarning migdoriy tavsiflanishini statistika raqamlarda ifodalaydi. Ular makonda farqlanadi va vagt bO'yicha o'zgaradi. Masalan, Farg'ona va Buxoro shaharlari aholisining soni va tarkibi bir xii emas, ular vaqt bO'yicha ham 0' zgarib turadi. Shuning uchun ham statistik ma'iumotlar o'zining vaqt bo'- yicha chegaralanganligi, joy bO'yicha va to'plamdagi faktlar hajmining aniqligi xususiyati bilan ajralib turadi. To 'rtinchi xususivat. Hodisalarning rivojlanish qonuniyatlari. Ko'pchilikning fikricha, qonuniyat deganda o'rganilayotgan hodisalardagi takrorlanish, aniq tartib va to'g'rilik, birin-ketinlik tushuniladi. Bu holatlar bir-biridan farq qiluvchi belgilarning umumiy to'plamda o'zaro yoyishib ketishi natijasida paydo bo'ladi. Shuning uchun ham, ommaviy ma'iumotlarni umumlashtirish yo'li bilan aniqlangan qonuniyatlar statistik qonuniyatlar deb yuritiladi. Statistik qonuniyatlarning 0' ziga xos xususiyati shundan iboratki. ular to'plamdagi ayrim hodisalarga, elementlarga, birliklarga tegishli bo'imasdan, balki umumiy to'plamga tegishlidir. Statistik qonuniyatlar asosida ichki va tashqi sabablarning murakkab qo'shilmasi va o'zaro ta'siri yotadi. Shu sababli statistik qonuniyatlar alohida olingan birlikda emas, balki barcha birliklarni o'zida qamrab olgan to'plamlarda namoyon bo'ladi. Bu yerda ulkan sonlar qonuni amal qiladi. Bu qonunning mohiyati shundaki, hodisalar to'plami qanchalik kO'proq unsurlardan tashkil topgan bo'lsa, unda alohida,
tasodifiy sabablar bilan bog'liq bo'igan o'zgaruvchanliklar shunchalik to'laroq o'zaro yoyishadi va oqibat natijada hodisalarning zaruriy bog'lanishi va izchilligining umumiy qonuniyatiari aniqroq namoyon bo'ladi. Statistika o'z predmetini quyidagi kategoriyalar yordamida o'rganadi: 1. Statistik to'plam - bu umumiy bog'liqlikda, qandaydir bir sifat belgisi bilan birlashgan va bir-biridan farq qiluvchi obyekt yoki hodisalarning yig'indisidir. Masalan, korxonalar soni, aksiyadorlik jamiyatlari soni, oilalar soni va h. k. To' plamlar bir jinsli (o'xshash, bir xii bo'lgan) va turli jinsli bO'lishi mumkin. O'rganilayotgan obyektning belgilari to'plamning hamma birliklari uchun umumiy bo'lsa, to'plam bir jinsli deyiladi. Masalan, xususiy firmalarni o'rganishda, eng avvalo, ulardan ishlab chiqarish bilan shug'ulla16 nuvchi va shug'ullanmaydigan korxonalarni ajratish kerak. Bu yerda ikkita yangi to'plam paydo bo'ladi. Bu to'plamlarga kirgan har bir korxona to'plam birligi hisoblanadi.