Mavzuning dolzarbligi II. Asosiy qism statistika haqida ma

2.2. STATISTIKANING BUGUNGI DAVR UCHUN AHAMIYATI
Mehnat resurslari - mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatIi aholi hamda mehnatga layoqatli yoshdan kichik va katta yoshdagi ishlayotgan shaxslar. Mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi - ishlamayotgan birinchi va ikkinchi guruh nogironlaridan hamda yoshiga ko'ra imtiyozli shartlarda pensiya oluvchi shaxslardan tashqari, melmatga layoqatIi yoshdagi shaxslar (16 yoshdan 60 yoshgacha bO'lgan erkaklar va 16 yoshdan 55 yoshgacha bo'lgan xotin-qizlar). Mehnat kodeksiga va 0' zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007-yiI24-maydagi 106-sonli "Ishgajoylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo'lmagan aholini hisobga olish metodikasini takomillashtirish to'g'risida"gi qaroriga binoan mehnat resurslarining quyi chegarasi 16 yosh, uuqori chegarasi esa, erkaklar uchun 60, ayollar uchun 55 yosh deb qabul qilingan. Metodika. shuningdek. ishgajoylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo 'lmagan aholi sonini mintaqalar bo' yicha hisobl ab chiqish va shu asosda mehnat resurslari balansini ishlab chiqish tartibini belgilaydi. 207 Metodika Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) tomonidan belgilangan me'yorlardan kelib chiqib, O'zbekiston Respublikasining ish bilan ta'- minlash va mehnat bozorining o'ziga xos xususiyatlarini ham hisobga oladi. Ushbu metodikada "ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo'lmagan aholi" tushunchasi xalqaro standartlarda nazarda tutilgan "ishsizlar" tushunchasiga teng deb qaraladi. Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo'lmagan aholini hududlar bo'yicha hisoblab chiqishda va mehnat resurslari balansini tuzishda axborot bazasi sifatida 0' zbekiston RespubJikasi Davlat statistika qo'mitasining statistika ma'iumotiaridan hamda Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tomonidan o'tkaziladigan ish bilan ta'minlash masalalarini o'rganib chiqish natijalaridan foydalaniladi. Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo'imagan aholi (ishsizlar) - qonun hujjatlariga muvofiq rasman ishsiz sifatida ro'yxatdan o'tkazilgan shaxslar, shuningdek haq to'lanadigan ishga yoki daromad keltiruvchi mashg'ulotga ega bo'lmagan, mustaqil ravishda ish izlovchi va bunday ish taklif etilsa, ishga joy lashishga tayyor bo'igan mehnatga layoqatli yoshdagi vaqtincha mehnat bilan band bo'lmagan shaxslar. Rasmiy ravishda ro'yxatga olingan ishsizlar - 16 yoshdan to pensiya bilan ta'minlanish huquqini olish yoshigacha bo'lgan, ish. ish haqi va daromadga ega bo'imagan, mehnat organlarida ish qidiruvchi, ishlashga. kasb bo'yicha tayyorgarlikdan va qayta tayyorgarlikdan o'tishga, malaka oshirishga tayyor shaxs sifatida ro'yxatga olingan shaxslar. Ish bilan band bo'lganlar: . a) yollanib ishlayotganlar, shu jumladan ishlarni to'Jig bO'lmagan ish vaqti mobaynida yoki uyda ish hagi olib bajarayotgan, shuningdek hag to'lanadigan boshqa ishga, shu jumladan vaqtinchalik ishga ega bo'lgan fuqarolar; b) kasallik, ta'til, gayta tayyorgarlik, malaka oshirish, ishlab chigarishning to'xtab turishi tufayli. shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq vaqtinchalik ishda bO'lmagan xodim uchun ish joyi saqlanib qoladigan boshqa hollarda ishjoyida vaqtinchalik bO'lmagan fuqarolar; v)o'zinimustaqilravishda ish bilan ta'minlovchi fuqarolar, tadbirkorlar, shu jumladan yuridik shaxs bo'imasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi tadbirkorlar, kooperativlar a'zolari, fermerlar, shaxsiy yordamchi va dehqon xo'jaliklarida mehnat bilan band bo'lganlar. be208 I . \ .1 'I vosita mol o'stiruvchilar, chorvachilik va boshqa qishloq xo'jaligi mahsulotlari yetishtiruvchilar va sotuvchilar, shuningdek ko'rsatib o'tilgan fuqarolar toifalarining ishlab chiqarishda qatnashadigan oila a'zolari; g) Qurolli Kuchlarda. Milliy xavfsizlik hamda ichki ishlar organlari va qo'shinlarida xizmatni, shuningdek muqobil xizmatni o'tayotgan fuqarolar; d) jamoat birlashmalarida va diniy tashkilotlarda ishlayotgan, o'z faoliyatini qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirayotgan fuqarolar. Iqtisodiy faol aholi - mehnat bilan band bo'lgan fuqarolar va ishsizlar. Iqtisodiy faol bo'imagan aholi - mehnat bilan band va ishsiz deb hisoblanmaydigan shaxslar, shu jumladan: ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta'lim olayotgan hamda ish haqiga yoki mehnat daromadiga ega bO'lmagan o'quvchilar va talabalar; ishlamayotgan uchinchi guruh nogironlari; uy bekalari hamda bolalarni parvarish qilish bilan band bo'lgan ishlamayotgan ayollar; ko'char va ko'chmas mulkdan daromad olayotgan ishlamayotgan shaxslar; ixtiyoriy ravishda mehnat bilan band bo'lmagan shaxslar. Mehnat resurslari balansi - mehnat resurslari mavjudligini hamda ularning iqtisodiyot tarmoqlari va iqtisodiy faoliyat turlari bo'yicha taqsimlanishini tavsiflovchi ko'rsatkichlar tizimi. Ishga joylashtirishga muhtoj shaxslar (ishsizlar) soni mehnat resurslari sonidan mehnat bilan bandlar sonini va iqtisodiy faol bO'lmaganlar sonini chiqarib tashlagan holda quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi: BBA = MR -B-INFA Bunda: BBA - ishga joylashtirishga mUhtoj, band bo'lmagan aholi (ishsizlar) soni; MR -mehnat resurslari soni; B - band aholi soni; fNFA - iqtisodiy faol bo'lmagan aholi soni. Mehnat resurslari soni mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soni va mehnatga layoqatli yoshdan kichik va katta yoshdagi ishlovchilar soni yig' indisi sifatida quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi: MR=MLA+fO'P, Bunda: MLA - mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soni; fO 'P - ishlayotgan o'smirlar va pensionerlar soni. 209 lv/LA - soni mehnatga layoqatli yoshdagi aholi (16 yoshdan 60 yoshgacha bo'lgan erkaklar va 16 yoshdan 55 yoshgacha bo'lgan xotin-qizlar) sonidan mehnatga layoqatli yoshdagi I va II guruh nogironlari. shuningdek imtiyozli shal11arda pensiya olayotgan mehnatga layoqatli yoshdagi shaxslar sonini chiqarib tashlash yo'li bilan aniqlanadi: MLA = E( ]~.f,IJ,-;- Xf/6.55i - Nog - Pi Bunda: E(}~.M})-16 yoshdan 60 yoshgacha bO'lgan erkaklar soni: L~]r,.55) - 16 yoshdan 55 yoshgacha bO'lgan xotin-qizlar soni; Nog - mehnatga layoqatli yoshdagi I va 11 guruh nogironlari soni; Pi - imtiyozli shartlarda pensiya olayotgan mehnatga layoqatli yoshdagi pensionerlar soni. Mehnat bilan bandlar soni quyidagi formula bO'yicha hisoblab chiqiladi: B= ITr+ ITnr+ MM Bunda: ITr - iqtisodiyotning rasmiy sektorida ishlovchilar soni: ITllr - iqtisodiyotning norasmiy sektorida ishlovchilar soni; MM - migrant mehnatchi lar soni - chet e Ilarda ish I ay otgan 0' zbekiston Respublikasi rezidentlari, ularning mazkur mamlakatda ro'yxatga olingan yoki olinmaganligidan qat'i nazar. Ushbu bobdagi ko 'rsatkichlarni hisoblashda davlal slatistika hamda mehnat va aholini ijtil710iy l11uhoJaza qilish vazirligi va hoshqa tegishli idoralar ma 'lumotlaridan Joydalaniladi. Rasmiy sektorda band bo'lganlm- soni davlat statistika hisoboti ma'lumotlari bO'yicha aniqlanadi va hisoblab chiqiladi hamda quyidagiIm'dan iborat bo'ladi: yollanib (mehnat sha!1nomasi bO'yicha), shu jumladan saylanadigan lavozimlarda ishlayotgan doimiy, vaqtinchalik va mavsumiy xodimlar: harbiy xizmatchilar, ichki ishlar organlari va boshqa tashkilotlar xodimlari: kooperativlar va shirkatlar a 'zolari: xususiy korxonalar egalari (ish beruvchilar), shu jumladan fermerlar; yuridik shaxs bo'imasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi shaxs sifatida rasman rO'yxatga olingan fuqarolar: 210 yuridik shaxs sifatida rO'yxatdan o'tkazilgan dehqon xO'jaliklari a'zolari hamda shaxsiy yordamchi xo'jaliklarda va dehqon xo'jaliklarida qoramol o'stirish bilan band bo'lgan shaxslar; nodavlat notijorat tashkilotlari xodimlari. Xalqaro mehnat tashkiloti me'yorlaridan kelib chiqib hamda Davlat statistika qo'mitasining hisobga olish va tasniflash amaliyotiga muvofiq iqtisodiyotning norasmiy sektorida band bo'lganlm' soni tarkibiga ijtimoiy sug'urta va soIiq organlarida hisobga turmagan quyidagi shaxslar kiradi: yuridik shaxs sifatida ro'yxatdan o'tkazilmagan dehqon xo'jaliklari a'zolari; uyda pulli xizmatlar ko'rsatish bilan band bo'lgan shaxslar (enagalar, uy xizmatchilari, uy oshpazlari, avtomobil haydovchilar, qorovullar va boshqalar); jismoniy shaxslarda haq olib ishlovchi shaxslar; oila boshliqlariga ulaming tadbirkorlik faoliyatida yordam berU\ichi oila a'zolari; tegishli ro'yxatdan o'tmay ishlovchi tadbirkorlar. Iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan band shaxslar soni mehnat organlari tomonidan bandlik masalalari bO'yicha har chorakda o'tkaziladigan tadqiqotlar asosida aniqlanadi. Iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan band aholi sonini aniqlash uchun bandlik masalalari bO'yicha tanlama kuzatish ma'lumotlari asosida: a) iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning tegishli turlari bilan shug'ulJanuvchi shaxslar sonining mehnatga layoqatli yoshdagi so'rab chiqilganlaming umumiy sonidagi salmog'i quyidagi formula bO'yicha aniqlanadi