Maxsus, kasb-hunar ta’limi

8.2. Birikish reaksiyalari

Qo‘shbog‘ tutgan, to‘yinmagan organik moddalar tarkibi- dagi - bog‘ning uzilishi hisobidan atom yoki molekulalarning kiritilishiga birikish reaksiyalari deyiladi. Organik kimyo kursidan birikish reaksiyalariga ko‘p misollar keltirish mumkin:
Gidrogenlash — vodorodning katalitik birikishi:

CH₂  CH₂  H₂
eten
^N^{i, P}^t,^Pd^y^okⁱ ^(C^r2O³ ^{ C}^u) CH₃  CH₃
etan

CH  CH H₂  CH₂  CH₂  H₂  CH₃  CH₃
^etin eten etan

Gidratlanish — suvning birikishi:

CH  CH  H O ³⁰^0C,^H^3P^O4 CH  CH

• 
  OH
  

2 2 2 3 2

eten
etanol

Gidrogalogenlash — galogenvodorodning birikishi:

CH₃  CH  CH₂ 
propen
HX
(XCl, Br, I)
 CH₃  C H  CH₃
|
X

To‘yinmagan uglevodorodlarda uglerod atomlari soni ikkidan ortiq va qo‘shbog‘ga nisbatan nosimmetrik tuzilishli bo‘lsa, vodorod atomi eng ko‘p gidrogenlangan C atomiga galogenlar yoki suv molekulasining gidroksili kam vodorod tutgan C atomiga birikadi. Bu qoida Markovnikov qoidasi deb yuritiladi
Galogenlash reaksiyalari — galogenlarning birikishi; CH₂ = CH₂ + Br₂ ^{ } CH₂ — CH₂
Br Br
1,2-dibrometan
Polimerlanish reaksiyalari, bir xil molekulalarning o‘zaro birikishi natijasida yuqori molekular birikmalarning hosil bo‘lish jarayonidir:
nA  (A)n.
Har qanday polimerlanish reaksiyalari uch bosqichda boradi: I bosqich — zanjirni inistirlash;
II bosqich — zanjirning o‘sishi; III bosqich — zanjirning uzilishi.

8.3. Ajralish reaksiyalari

Ajralish reaksiyalarida birikish reaksiyalariga qarama-qarshi ravishda, organik birikma molekulasida karrali yoki uch bog‘ hosil bo‘ladi:

• 
  degidrogenlash reaksiyasida;
  
• 
  degidratlanish reaksiyasida;
  
• 
  degidrogalogenlash reaksiyasida;
  
• 
  ichki molekular nukleofil qayta gruppalanishda:
  

CH₃  CH₂Cl 
KOH
 CH₂  CH₂  HCl

xloretan
(spirtda)
eten

CH₂ 
CH₂
+KOH_CH
 CHBr
^+KOH CH  CH HBr

| |
Br Br
1,2dibromet
2
brometen
spirtda
etin

CH₂—CH—CH₃ + 2NaOH  CH  C—CH₃ + 2HCl
propin
Cl Cl
1, 2-dixlorpropan
Ajralish reaksiyalari, ko‘pincha, elektrofil yoki nukleofil reagentlar ta’sirida amalga oshadi:

CH₃
CH₃ — C — OH + H⁺
CH₃
2-metil-2-propanol
CH₃
^{ } CH₃— C CH₂ + HOH
2-metil-2-propen

CH₃ — CH — CH₂ + ^—OH ^{  CH}₃^—CH=CH₂^+H₂^O+Cl—
propen
H Cl

1. 
   xlorpropan
   

8.4. Qayta gruppalanish reaksiyalari

Qayta gruppalanish reaksiyalari ichki va boshqa molekulalar orasida o‘zaro amalga oshadi. Agar qayta gruppalanish jarayonida ajraladigan zarracha shu molekulaning o‘zida borsa ichki molekular reaksiya deyiladi. Reaksiyada ajralgan zarracha bir molekuladan ajralib ikkinchisiga biriksa, molekulalararo qayta gruppalanish reaksiyasi deyiladi. Ular asosan geterolitik xossaga ega bo‘ladi. Qayta gruppalanish ba’zan nukleofil zarracha ta’sirida amalga oshadi. Bu reaksiya radikal mexanizm bo‘yicha ham borishi mumkin.
Masalan, radikal mexanizm bo‘yicha ichki molekular qayta gruppalanish quyidagicha sodir bo‘ladi:

H₃C
CH<sub>3


H</sub>+_
H₃C

CH₃—C—C —CH₃ CH₃—C—C—CH₃+HOH

HO OH
H₃C ^O

2,3-dimetil-2,3-butandiol ^{3,3-dimetilbutanon-2}

Ichki molekular qayta gruppalanishga keto-enol tauto- meriya ham misol bo‘ladi:

CH₃ — C— C— H Ä CH₃ — C
| | | |
_O^H OH
 CH₂

keton shakli
yenol shakli

8.4.1. Yonish reaksiyalari

Uglevodorodlar (uglerod tutgan birikmalar) yuqori haro- ratda yonganda CO₂ va H₂O hosil bo‘ladi:

CH₄ + 2O₂  CO₂ + 2H₂O 2C₂H₂ + 5O₂  4CO₂ + 2H₂O
Ayrim organik reaksiyalar ularni kashf etgan olimlarning nomlari bilan yuritiladi. 1. Vyurs reaksiyasi (1855-yilda kashf qilingan). To‘yingan uglevodorod galogenli hosilalariga aktiv metall ta’sir ettirib, alkanlar olish:

1. 
   2CÍ₃-I + 2Na = C₂Í₆ + 2NaI
   

b) CÍ₃-I + 2Na + C₂Í₅-I = C₂Í₆ + C₃Í₈+ C₄Í₁₀ + 2NaI.

2. 
   M.I. Konovalov (1888—1889-y. kashf qilgan) reaksiyasi. Nitrolash — suyultirilgan nitrat kislota bilan to‘yingan ugle- vodorodlar yuqori bosim ostida qizdirilganida (140°C) ugle-
   

vodoroddagi vodorod atomi nitrat kislota qoldig‘i — NO₂ bilan almashadi va suv ajralib chiqishi natijasida nitrobirikma hosil
bo‘ladi.

1. 
   CH₄ + HNO₃  CH₃NO₂ + H₂O
   
2. 
   CH₃CH₂CH₃ + HNO₃  CH₃CH(NO₂)CH₃ + H₂O
   

d) (CH₃)₂CHCH₃ + HNO₃  (CH₃)₂C(NO₂)CH₃ + H₂O

3. 
   Kucherov reaksiyasi 1881-yilda kashf qilgan. Asetilen uglevodorodlari simob tuzlari (HgSO₄+H₂SO₄ aralashmasi)
   

ishtirokida suvni biriktirishi natijasida asetilendan sirka
aldegidi, asetilen gomologlaridan ketonlar hosil bo‘ladi.

111

HC  CH + H₂O  CH₃CHO (Hg⁺² H⁺) CH₃C  CH + Í₂O  CH₃C(O)CH₃

4. 
   Lebedov usuli (1928-y). Lebedov yuqori temperaturada (425-450°C) etil spirtdan katalizator (MgO; ZnO; Al₂O₃) ishtirokida butadiyen-1,3 ni oldi:
   

2C₂H₅OH  CH₂ = CH—CH = CH₂ + 2H₂ + H₂O

5. 
   Zinin reaksiyasi. Zinin aromatik nitrobirikmani H₂ yoki ammoniy sulfid yordamida qaytarib aminobirikma hosil qilgan:
   

1. C₆H₅NO₂ + 3(NH₄)₂S  C₆H₅NH₂ + 3S + 2H₂O + 6NH₃
2. C₆H₅NO₂ + H₂  C₆H₅NH₂ + 2H₂O

9.1. To‘yingan uglevodorodlar. Metan va uning gomologlari

Uglevodorodlar — ikki element — uglerod va vodoroddan tashkil topgan organik birikmalardir. Bunday birikmalar juda ko‘p. Alkanlar — to‘yingan uglevodorodlarning xalqaro nomen- klatura bo‘yicha atalishi. Parafinlar — to‘yingan uglevodorod- larning tarixiy saqlanib qolgan nomi. Boshqa uglevodorodlarga qaraganda ular nisbatan passiv.
Uglevodorod molekulalarida uglerod va vodorodning barcha valent bog‘lari to‘liq to‘yingan. Shuning uchun ular birikish reaksiyalariga moyil emas. Shunga ko‘ra, bu sinf birikmalariga quyidagicha ta’rif berish mumkin:
umumiy formulasi — C_nH_2n+2 bo‘lgan, vodorod va boshqa elementlarni o‘ziga biriktirmaydigan uglevodorodlar to‘yingan uglevodorodlar yoki alkanlar deb ataladi.
Umumiy formuladagi n — butun son bo‘lib, shu uglevo-
dorod molekulasida necha atom uglerod borligini ko‘rsatadi. Masalan, uglevodorod dekan molekulasida 10 atom uglerod bor. Uning molekula formulasi C₁₀H_{2 · 10 + 2}, ya’ni C₁₀H₂₂.
Alkanlar gomologik qatorining birinchi a’zosi metan CH₄. Metanga o‘xshash juda ko‘p uglevodorodlar, ya’ni metanning gomologlari mavjud (yunoncha „gomolog“ — o‘xshash).
Uglevodorod nomidagi -an qo‘shimchasi to‘yingan uglevodorodlar nomiga xos qo‘shimchadir. Ular molekulalarida ikki, uch, to‘rt va undan ko‘p uglerod atomi bo‘ladi. Har qaysi uglevodorod o‘zidan oldindagi uglevodoroddan CH₂ atomlar gruppasiga farq qiladi. Masalan, agar metan CH₄ molekulasiga
CH₂ gruppa (CH₂ — gomologik farq) qo‘shilganda metan
qatorining keyingi uglevodorodi — etan — C₂H₆ hosil bo‘ladi. Etandan keyin propan — C₃H₈, butan — C₄H₁₀ keladi va hokazo. Gomologik qatorda uglevodorodlar fizik xossalarining asta- sekin o‘zgarishi kuzatiladi: qaynash va suyuqlanish tempera-
turalari ko‘tariladi, zichligi ortadi.
Odatdagi sharoitda (temperatura 22°C) qatorning dastlabki to‘rtta a’zosi (metan, etan, propan, butan) — gazlar, C₅H₁₂ dan C₁₆H₃₄ gacha suyuqliklar, C₁₇H₃₆ dan boshlab — qattiq moddalar. Bir valentli radikallarning nomi tegishli uglevodorod nomidagi -an qo‘shimchani -il qo‘shimchaga almashtirib hosil
qilinadi (9.1-jadval).
9.1-jadval