Maxsus ta’lim vazirligi geografiya o`qitish metodikasi

Muammoli masalalar va topshiriqlar

1. 
   Geografiya darslarida mantiqiy firklashni rivojlantirish xususiyatlarini izohlab bering.
   
2. 
   Dars ishlanmasi tuzishda ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi vazifalarni ko'rsatib bering.
   
3. 
   Dars — geografiyani o'qitishning ham yetakchi shakli ekanligi haqida ma’lumot tayyorlang.
   
4. 
   Zamonaviy dars tuzilishining ichki, kichik tuzilishlarini yoritib bering.
   
5. 
   Zamonaviy geografiya darslarini takomillashtirish xususiyat­larini qanday tushunasiz, izohlab bering.
   
6. 
   Geografiya darslarini modellashtirish va takomillashtirish haqida ma’lumotlar tayyorlang.
   
7. 
   Kombinatsiyalashtirilgan darsning reja va konspektini tuzing (istalgan mavzu bo‘yicha).
   

8.1- sinf uchun tabiatga ekskursiya va kuzatishlar o'tkazilgandan keyin o'tiladigan izohli o‘qish darsining reja va konspektini tuzing («Atrofimizdagi olam» darsligidan mavzu tanlab).

9. 
   2- sinf «Atrofimizdagi olam» darsligidan yangi materialni o'rganish darsining reja va konspektini tuzing (istalgan mavzu bo‘yicha).
   
10. 
    3- sinf «Geografiya» darsligidan predmetli dars mavzulari bo‘yicha jadvallar tuzing.
    
11. 
    4-sinf «Geografiya» darsligidan umumlashtiruvchi dars mavzulari bo'yicha jadvallar tuzing.
    
12. 
    4- sinf «Geografiya» darsligidan «Yeming harakati» mavzusi bo'yicha maktab geografiya maydonchasidagi dars rejasi va konspektini tuzing.
    

Bilinmi tekshirish uchun savollar

1. 
   Geografiyani o'qitishning shakllari haqida nima deya olasiz?
   
2. 
   Dars nima?
   
3. 
   Darsning didaktik maqsadini qanday tushunasiz?
   
4. 
   Darsning umumiy sxemasi nima?
   
5. 
   Geografiya darslariga qanday talablar qo'yiladi?
   
6. 
   Tarbiyaviy talablar nima?
   
7. 
   Didaktik talablarni qanday tushunasiz?
   
8. 
   Psixologik talablaming ahamiyati nimada?
   
9. 
   Gigiyenik talablaming mohiyati nimada?
   
10. 
    Geografiya fanida qaysi dars tiplari mavjud?
    
11. 
    Darsning tuzilish qismlari nimalardan iborat?
    
12. 
    Geografiya darsining rejasi va konspektini tuzishda qanday talablarga rioya qilish kerak?
    
13. 
    Qanday dars kombinatsiyalashtirilgan dars deb ataladi?
    
14. 
    Predmetli dars qanday tashkil etiladi?
    
15. 
    Predmetli darslarni o'tishda qanday metodlardan foydalaniladi?
    
16. 
    Predmetli darsning reja va konspekti qanday tuziladi?
    
17. 
    Yangi materialni o‘rganish darsining tuzilishi qanday?
    
18. 
    Mustahkamlash darsi qanday tuzilishga ega?
    
19. 
    O‘quv-tajriba maydonchasida o'tkaziladigan dars qanday tashkil qilinadi?
    
20. 
    Geograiya maydonchasida nima uchun dars o'tkaziladi?
    
21. 
    Geografiyani o'qitishda izohli o‘qish darslarining ahamiyati nimada?
    
22. 
    Izohli o'qish darslarini qanday tashkil etish mumkin?
    
23. 
    Izohli o'qish darslarining qanday tiplari bor?
    
24. 
    Kino va teledars qanday o'tkaziladi?
    
25. 
    Kino va teledarslaming ahamiyati nimada?
    
26. 
    Kombinatsiyalashtirilgan darslar qanday elementlardan iborat?
    
27. 
    Kirish darslarini qanday izohlaysiz?
    
28. 
    Takrorlovchi — umumlashtiruvchi darsda umumlashtiruvchi jadvallaming qanday ahamiyati bor?
    
29. 
    Takrorlovchi — umumlashtiruvchi darslar qanday tuzilishga ega?
    
30. 
    Hozirgi zamon geografiya darslarini qanday tasavvur qilasiz?
    

Ekskursiya darsi va uning boshlangfich sinf quvchilarining geografiyani o`rganishdagi o'rni
Ma’lumki, geografiya darslarida o'qituvchi barcha o'qitish metodlarini: og'zaki, ko'rgazmali va amaliy metodlarni qo'llaydi. U o'simlik va hayvonlami namoyish qiladi. Amaliy ishlarni bajarish yo'li orqali o'quvchilami ayrim organizmlarning tashqi va ichki tuzilishi bilan tanishtiradi.
Awalgi boblarda yozganimizdek, sinfdagi darsda hayoti uzoq kuzatishni talab qiluvchi o'simlik yoki hayvonning rivojlanish jarayonini, har xil organizmlarning tabiiy sharoitlarda birgalikda yashashlarini ko'rsatib bo'lmaydi. Shuning uchun ham geografiya o'qitish metodikasida darslami to'ldiruvchi maxsus shakllar qo'llaniladi. Ekskursiyalarda bolalar tabiatdagi tabiiy guruhlashda, qishloq xo'jaligida, muzeylarda o'simlik va hayvonlar bilan tanishtiriladi. Ekskursiyalar awal qaror topgan tushun- chalarni mustahkamlaydi, aniqlaydi, chuqurlashtiradi va umumlashtiradi.
Ekskursiyalar darslar bilan chambarchas bog'lanadi: ekskur- siyada ko'rilgan obyektlar kurs davomida ko'p marta yodga olinadi, to'plangan narsalar esa namoyish qilinadi. Yakunlovchi eks­kursiyalarda o'quvchilar awal olgan bilimlarini yanada mustah- kamlaydilar, topshiriqlar bo'yicha mustaqil kuzatishlar o'tka- zadilar va material yig'adilar.
Darslarning uy vazifalari bilan, xususan, eksperimental xarakterdagi topshiriqlar bilan bog'liqligi aniq va ravshandir. O'quvchilar uyda uncha murakkab bo'lmagan tajribalarni amalga oshiradilar, kuzatishlar o'tkazadilar. (Masalan, uyda daftarlariga sinfda ajratilgan gul qismlarini yoki hasharot bo'laklarini yelimlaydilar, jadval to‘ldiradilar, rasmini chizadilar). Bu o‘qi tishning eng yuqori ko‘rgazmalilikka va o‘quvchilaming ijodi mustaqilligiga asoslangan maxsus shaklidir.
Dasturning deyarli har bir mavzusi bo‘yicha ekskursiyala mo‘ljallangan. Vatanimizning tabiiy sharoiti ular sonini anch ko‘paytirishga imkon beradi.
Ekskursiya o‘quv-tarbiya ishlarining juda murakkab va qiyin shak hamda bilimlami bayon qilishning xilma-xil metodlarini nazard tutuvchi eng samarali o‘qitish shakllaridan biridir. Ekskursiyanin kalendar ish rejasi o‘quv yilining boshida bir yil uchun chorakla bo‘yicha mahalliy sharoit hisobga olingan holda tuziladi. Har bi ekskursiya puxta tayyorgarlikni talab qiladi va odatda quyidaj bosqichlardan tashkil topadi:

• 
  ekskursiyalarning kalendar rejasini tuzish;
  
• 
  aniq o‘quv-tarbiya vazifalarini belgilash;
  
• 
  obyekt tanlash va u bilan taxminiy tanishish;
  
• 
  kengaytirilgan ish rejasini tuzish;
  
• 
  ekskursovodni yoki korxona xodimlarini O‘quvchilar bila: suhbat o‘tkazishga tayyorlash, ularni ekskursiyaning maqsadi v vazifalari bilan tanishtirish;
  
• 
  o‘quvchilarni oldindan tayyorlash (ekskursiyaning umumi vazifalarini qo‘yish, topshiriq va vazifalarni taqsimlash, ekskur siyadagi xulq-atvor qoidalari bilan tanishtirish, anjom-aslaha v jihozlarni tayyorlash);
  
• 
  kuzatish imkoniyatlarini hisobga olib, eng maqsadga muvofi yo‘nalish tanlash;
  
• 
  ekskursiya o'tkazish uchun yordamchilami tayyorlash.
  

Ekskursiya vaqtida o'tkaziladigan va bajariladigan ishlar quyi
dagilardan iborat: 1) ekskursiya vaqtida o‘quvchilar ekskursiy joyigacha yo‘l-yo‘lakay kuzatishlar o‘tkazib boradilar; 2) eks kursiya davomida o‘qituvchi tushuntirib boradi; 3) ekskursiya joyid o‘quvchilar odamlar va mashinalar harakatini yoki tabia obyektlari va hodisalarini kuzatadilar; 4) ishchilar va muhan dislar bilan suhbatlashadilar; 5) tabiiy material yig‘adilar v oldindan tayyorlab qo‘yilgan jild, quticha, bonkalarga soladilai

5. 
   o‘lchov ishlarini (daryoda, tuproq kesmalarida, tepalikda olib boradilar; 7) kompas bo‘yicha yo‘nalishlami aniqlaydilai 8) rasm chizadilar, xulosalar chiqaradilar, xulosalarn umumlashtiradilar; 9) kuzatayotgan obyektda baholi qudra ijtimoiy foydali mehnat qiladilar.
   

Ekskursiya vaqtida to‘plangan material darsda, uyda yoki darsdan tashqari vaqtda maktabda ishlanadi (tartibga keltiriladi). Ulardan gerbariy va koUeksiyalar tayyorlanadi, ular tarqatma material bo'lib xizmat qiladi yoki ulardan ko‘rgazmali qurol sifatida foydalaniladi. Shu maqsadda, shuningdek, rasmlar, albomlardan ham foyda­laniladi.
Ekskursiyada to'plangan materiallardan faqat geografiya darslaridagina emas, balki matematika, ona tili, mehnat va rasm darslarida ham foydalanish mumkin. Chunonchi, 1- sinfda «Alifbe» o'qitilayotgan davrda o‘quvchilar bilan «Kuz» mavzusi bo'yicha ikkita ekskursiya o‘tkaziladi, ekskursiyalar vaqtida o'quvchilar xiyobonda erta va kech kuz davrida o‘simlikIar hayotidagi o'zgarishlar bilan tanishadilar. Bolalar qushlaming uchib ketishini kuzatadilar, mehnat darslari uchun tabiiy material yig'adilar.
Qish va bahorda o'quvchilaming o‘simliklar hayotidagi yil fasllariga qarab farqlami ko'rishlari uchun kelgusi ekskursiyalar o‘sha obyektlarda o'tkaziladi. 2- sinfda tabiatdagi mavsumiy o‘zgarishlar mavzusi bilan bog'lq holda ekskursiyalar o'tkaziladi, ularda o‘qituvchi bolalar bilimlarini kengaytiradi va chuqur- lashtiradi, tabiat haqida aniq tushunchalarni shakllantiradi.

1. 
   sinfda bolalar ekskursiyalarda 3—4 o'simlik bilan tanishadilar va ulami yil davomida kuzatib boradilar. 2- sinfda bunga yana 3—4 o‘simlik turi qo‘shiladi, 3- sinfda, bahorning oxiriga kelib, ular 6—8 o'simlik turlari (daraxt, buta va o‘t o‘simliklari)ni taniy va ta’riflay olishlari, 4- sinfda esa 8—1O turni yaxshi bilib olishlari kerak.
   

Ekskursiya o'quvchilarni tabiat hodisalarining yoki tabiat va mehnat aloqalarini aks ettiruvchi faktlar bilan tanishtirish uchun zarur bo'lgan noyob bilim manbaidir. Misol sifatida eng ko‘p tarqalgan suv o'simliklari va hayvonlar bilan tanishish maqsadida suv havzasiga o‘tkaziladigan ekskursiya rejasini keltiramiz. (3- sinf):

1. 
   ilgari tabiatga (bog'cha, xiyobonga) o'tkazilgan ekskursiya
   

mazmuni bo‘yicha suhbat; .

2. 
   yangi mavzu bo‘yicha (suv havzasining mavjudotlari haqida) kirish suhbati;
   
3. 
   o‘smliklami kuzatish;
   
4. 
   hayvonlarni kuzatish;
   
5. 
   yaqindajoylashgan suv havzasidagi o'simlik va hayvonlaming tashqi tuzilishini qarab chiqish;
   
6. 
   ekskursiya materialini yig'ish;
   
7. 
   umumlashtiruvchi suhbat;
   
8. 
   uyga vazifa berish (jadval).
   

Ekskursiya jarayonida o‘qituvchi o'quvchilaming bilish faoliyatiga rahbarlik qiladi, bunda og'zaki (hikoya, suhbat, tushuntirish), ko'rgazmali (suhbat jarayonida kuzatish) va amaliy (o‘quv- chilarning amaliy ishlariga rahbarlik qilish) metodlardan foy- dalanadi.
Ekskursiya jarayonida o‘quvchilar faqat kuzatibgina qolmasdan, balki o'rganilayotgan obyekt to‘g‘risida yangi ma’lumotlar olishlari va ulardan amalda foydalana bilishlari kerak. Olgan bilimlaming natijalarini o‘quvchilar so‘zlab bera olishlari lozim.
O‘qitishning xilma-xil metodlari va uslublaridan foydalanish jihatidan darslarga o‘xshash bo‘lgan ekskursiya ayni vaqtda o‘ziga xos belgilarga ham egadir. U maktabdan tashqarida o‘tkaziladi va ko‘proq vaqt talab qiladi, vaqt faqat bilish faoliyatigagina emas, balki o'rganish obyekti tomon va orqaga qarab harakatlanishga ham sarflanadi.
Ekskursiya vaqtida bilimni faqat o'qituvchigina emas, balki boshqa shaxslar ham bayon qiladilar. Uning farq qiladigan muhim belgisi — atrof borliqning obyekt va hodisalari bilan tanishtirishdir.
Sinfda esa tabiiy obyektlar ko'pincha ko'rgazmalilikning u yoki bu vositalari bilan almashtiriladi. Shuning uchun ham ekskursiyada darsdagiga qaraganda o'rganiladigan obyekt va hodisalarning aniq bog'lanishlari osonroq belgilanadi.