Maxsus ta’lim vazirligi geografiya o`qitish metodikasi

Ikkinchi sinfda geografiya materialini o‘rganish metodikasi

2. 
   sinfda o‘quvchilar atrof olam bilan tanishish bo‘yicha dasturlardt tabiat bilan tanishishni davom ettiradilar. Boshlang‘ich sin o‘qituvchisi shuni yodda tutishi kerakki, tabiat va jamiyat atro olam bilan tanishtirish kursida ikki parallel yo‘l emas, balki bi yo'nalishdir, unda geografiya va ijtimoiy xarakterdagi masalala;
   

2O6
o‘zaro bir-birlarini boyitib, uyg'unlashgan. Garchi ba’zi darslarda ko'proq geografiya, boshqalarida ijtimoiy masalalar qarab chiqilsa ham, asosiy g‘oya — inson, jamiyat, tabiat birligi, ajral- mas butunligiga asoslangan. Bu g‘oya kursning asosini tashkil qiladi.
Ikkinchi yil o‘qitishning vazifasi birinchi sinfda belgilangan yo'nalishlarni yanada rivojlantirishdir. Har bir mavzuni ochib berishda bolalarning Vatan, jonajon tabiat, ijtimoiy hayot to'g'risidagi aniq tasawurlari kengayadi. O‘quvchilarda uyda, maktabda va boshqa jamoat joylarida to‘g‘ri yurish-turish uquvlari hamda ko‘nikmalarini shakllantirishga, bolalar o'rtasida o‘rtoqlik munosabatlarini, kattalarga e’tibomi, mehnatga hurmatni tarbiyalashga, shuningdek, tabiatdagi muhim o'zaro aloqalarni aniqlashga, unga muhabbat va muruvvatli munosabatni shakllantirishga e’tibor qaratiladi.

1. 
   va 2- sinf dasturlarini taqqoslash aytib o'tilgan har bir mavzuda qanday yangi masalalar ко'rib chiqilishini ko'rsatadi. Chunonchi, «Bizning uy» mavzusi bo'yicha o'quvchilarning bilganlarini takrorlay borib, o'qituvchi ota-onalar kasblari, oilada mehnat majburiyatlarini taqsimlanishi masalasiga to'xtalishi kerak.
   

Kun tartibiga ham katta e’tibor beriladi. 1- sinf o'quvchilari butun kun maktabda bo'lganlar va qat’iy rejim bo'yicha yashaganlar.

2. 
   sinfda ba’zi bolalar o'qishdan keyin uyga ketadilar. Shunga ko'ra ulami asosiy rejim momentlari, jumladan, kun rejimida mehnat taqsimoti bilan tanishtirish muhimdir. Bu mavzuda o'z uyiga, o'yin va sport maydonchalariga, hovlida yashil ekinzorlami avaylash munosabatini tarbiyalash bilan bog'liq bo'lgan masalalar mavjud. «Maktab mulki — sizning mulkingiz» mavzusida darsda, tanaffus vaqtida, oshxonada, kutubxonada, ko'chada va hokazo joylarda yurish-turish qoidalari bo'yicha bilim va uquvlar mustahkamlanadi. Bolalarda faqat shaxsiy buyumlarinigina emas, balki maktab mulkini ham avaylab-asrash munosabatini tarbiyalash vazifasi qo'yiladi. Bolalar qoidalar bilan tanishadilar.
   

2. 
   sinfda «Kuzda odamlar mehnati», «Ijtimoiy foydali mehnat» va «Ota-onalar kasbi» mavzulari bo'yicha o'quvchilar tanishadigan obyektlar doirasi kengayadi, ba’zi o'zaro aloqalar ular ongiga yetkaziladi, umumlashtirish shakllanadi. Chunonchi, bolalarni transportning yangi turlari bilan tanishtira turib, o'qituvchi yer usti, havo, suv transportlarining barcha turlari uchun nima umumiyligini, transportning qancha turlari borligini hikoya qiladi.
   

2O7
Bolalar yo‘lovchi tashuvchi transportdagi yurish-turish qoidalarii bilib oladilar, ulami bajarishga o'rganadilar. Bu shu mavzunin boshqa masalalariga ham daxldordir: shahaming madaniy-oqartu muassasalari, maishiy xizmat korxonalari va boshqa joylaiga borisl ularning vazifalarini aniqlash, shu muassasalarda ishlayotga odamlar mehnati bilan, tanishtirish bilan bog‘lanadi. Bunda he safar jamoat joylaridagi yurish-turish qoidalari ishlanadi.
Dasturda «Jonajon Vatan» mavzusi 1- sinfdagiga qaraganda anch to‘liqroq berilgan. Bu mavzu bo'yicha ish mamlakatimiz hayotida^ unutilmas, shonli voqealar, umumxalq bayramlari bilan bog'lanad O‘qitishning ikkinchi yilida o'qituvchi oldiga har bir bayramnin mohiyati va ahamiyatini bolalarga tushuntirish, ularda tegish bilimlarni shakllantirish, odamlar bayramlarga qanday tay yorlanayotganliklarini kuzatib borish vazifasi qo'yiladi. Sh vaqtning o‘zida bolalar bayramlarga tayyorlanishi va o'tkazishd baholi qudrat ishtirok etishlari ham kerak. Barcha ishlar shung qaratilishi kerakki,toki bolalar o‘z mamlakatining fuqarolai ekanliklarini chin dildan his qilsinlar.
Mavzulardan har birining materiali odamlarga insonparvarli munosabatini, ular mehnatining natijalariga hurmatni, tabiatg mas’uliyat bilan munosabatda bo'lishni tarbiyalash uchun ken imkoniyatlar ochib beradi.
Mashg'ulotlar davomida bolalarda sinf, maktabjamoasi hayotid faol qatnashishga, kattalarga baholi qudrat yordam berishg intilishni tarbiyalashga imkon beruvchi sharoitlarni yaratisi muhimdir.
Bolalarga turli kasbdagi kishilar mehnatiga hurmat hissir tarbiyalashga alohida o‘rin beriladi. Odamlar mehnati bilan hayc uchun zarur bo'lgan barcha narsalar yaratiladi: don yetishtiriladi yangi uylar, maktablar, kasalxonalar quriladi, kitoblar cho etiladi, deb ta’kidlaydi. Qishloq joylarida — g'allakorlar, paxta korlar, chorvadorlar, agronomlar mehnati, shaharlarda - muhandis, konstruktor, ishchi va shu kabilaming mehnati qadrlidii Bolalarga aniq misollarda sanoat hamda qishloq xo'jaligining jade rivojlanishi nimaning hisobiga ta’minlanayotganligini, turli kasl egalarining mehnatini mashinalar qanday yengillashtirayot ganligini, nima uchun ular (aloqa bo'limi, ferma, do'kon va shi kabilar) yordamida ishlar tez va yaxshiroq bajarilishini ko‘rsatmo< lozim.
2O8
O'qituvchining vazifalaridan bin — har bir kishining mehnati boshqa odamlarning mehnati bilan bog'liqligini tushuntirishdir. Hosilni yig'ib-terib olish yoki uy qurilishini kuzatib, bolalar, shuningdek, odamlar mehnati xizmat qiluvchi transportning (kombaynlar, yuk mashinalari va shu kabilaming) batartib ishiga bog'liq ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Agar o'qituvchi o'z hikoyasini atrofdagi hayotdan misollar keltirish bilan birga olib borsa, ularni mamlakatimizda sodir bo'layotgan voqealar bilan bog‘lasa, yanada yaxshi bo'ladi.
Eng muhim vazifalardan yana biri — bolalami tabiatning konkert obyektlari va hodisalari bilan tanishtirishni davom ettirishdir. O'simlik va hayvonlar to'g'risidagi, yil fasllarining asosiy belgilari haqidagi bilimlarsiz o'quvchilarda ekologik aloqalar, tabiatni muhofaza qilish zarurligi to'g'risida tasawurlarni shakllantirish, tabiatga muruwatli munosabatni tarbiyalash mumkin emas. Dasturda bolalar farq qila olishga o'rganishlari kerak bo'lgan daraxt, buta hamda xona o‘simliklarining muxtasar ro'yxati ko'rsatilgan.
O'quvchilaming faqat o‘simlik va hayvonlaming nomlarinigina bilishlari emas, balki ular (daraxt, buta, o‘t o'simliklari, dar- randa, qush, baliq, hasharotlar)ni guruhlashtira olishlari ham muhimdir. Masalan, o'quvchilami xona o'simliklari bilan tanishtira turib, o'qituvchi o'quvchilardan qaysi o'simliklarning nomlarini bilishlarini so'raydi. Keyin 3-4 o'simlik nomini aytadi. Farq qiladigan belgilari yaxshi ifodalangan o'simliklami tanlaydi.
Mashg'ulotlami o'tkaza turib, o'qituvchi bolalaming tabiatdagi barcha o'zaro bog'lanishlami tushunib olishlariga erishadi. Chunon- chi, xona o'simliklari, o'simliklarni urug'dan rivojlantirish mashg'ulotlarida o'quvchilar o'simliklarga o'sib-unishi uchun suv, havo, issiqlik va yorug'lik kerakligiga ishonch hosil qiladilar. Har xil o'simliklar har xil yorug'lik talab qiladi: bir xillari quyoshda yaxshi o'sadilar, boshqalari yorug'ni sevadilar, lekin ular yorqin quyoshga chidamaydilar, uchinchilari soya joyda yaxshi o'sadilar. O'simliklar sinfga yoki jonli tabiat burchagiga shular hisobga olingan holda joylashtiriladi. Bu bilimlar o'quvchilarga «Erta bahorda tabiat» mavzusida ekskursiya o'tkaziladigan vaqtda kerak bo'ladi. Erta gullaydigan o'simliklar bilan tanisha borib, bolalar bu o'simliklarga ko'p yorug'lik kerakligini, chunki ular daraxt hamda butalarda soya hosil qiladigan barglar yozilgungacha gullashlarini
2O9
bilib oladilar. Shuni ham aytish kerakki, erta gullaydigan o‘simlikk himoyaga muhtojdirlar, ularni guldasta uchun hech qacho uzmaslik kerak.
Erta gullovchi o'simliklar oldida bolalar albatta hasharotlarr ko‘radilar. O‘qituvchi bolarilaming o'simliklar oldiga shirin nekta (gul shirasi) yig‘ish uchun uchib kelganliklarini, uni keyin asalg aylantirishlarini tushuntiradi. Odamlar o‘simliklarni yuli olganlarida ular faqat o‘simliklami halok qilibgina qolmasdan balki hasharotlaiga ham zarar keltiradilar. Bunday holda hashatorla oziqdan mahrum bo'lib qoladilar. O‘qituvchi: «Atrofda biz qanda hasharotlarni ko'ryapmiz? Nima uchun biz ularni qishd ko'rmaymiz?» deb so‘rashi mumkin. Agar baqa yoki qurbaqar ko'rish iloji bo'lsa, nima uchun bu jonivorlar uyqudan keel uyg‘onganliklarini so'rash kerak bo'ladi. Bolalar birinchi sabab - kunlar issiq bo‘lib qolganligini aytadilar. Agar zarur bo'lgand o‘qituvchi baqa va qurbaqalarning hasharotlar bilan oziqlanishir eslatib o‘tishi kerak. Demak, bahorda hasharotlarning paydi bo‘lishi baqa va qurbaqalar uyg‘onishining ikkinchi sababidii Negaki, ularning asosiy ovqati — iskabtopar va pashshalardii Baqalami o‘ldirish — minglab zararkunanda hasharotlarni erkinlikk chiqarish demakdir.
Shunday qilib, bolalar o‘simlik va hayvonlar hayoti uchun zaru bo'lgan eng muhim sharoitlar haqida bilib oladilar, tirik mavjudotla hayotidagi o‘zgarishlarni shu sharoitlarning o‘zgarishi bilai bog‘laydilar, o‘simhk va hayvonlaming har xil guruhlari o‘rtasidag aloqalami bilib oladilar. Bu ekologik aloqalami bilish tabiatg; muruwatli, mas’uliyatli munosabatni shakllantirishga yordam beradi
Tabiat va jamiyatning o‘zaro aloqalarini ko'ra turib, tabiatnin, amaliy ahamiyati ustida to‘xtash lozim. Chunonchi, shaha (qishloq)dagi qurilishlarga bag'ishlangan mashg‘ulotda har bir oil; hayoti uchun uy-joy qurilishining ahamiyati to‘g‘risida, quruveh kasbi, qurilish texnikasi to‘g‘risida, shuningdek, qurilish uchui material (qum, loy, ohak)ni odamlar tabiatdan olishi to‘g‘risidi hikoya qilish mumkin. Inson yerdan temir rudasi, ko‘mir, neft tabiiy gaz qazib oladi. Demak, tabiat, yer odamlami boqadi vi kiyintiradi. Tabiatning amaliy ahamiyatini qadriga yetmaslik mumkii emas. Barcha mehnat va kasb turlari (shaxtyor, metallurg, g‘allakor paxtakor va boshqalar) tabiat bilan chambarchas bog'liqdir.
21O
Bu masalalarning hammasini birgalikda ko‘rib chiqish zarur. Biroq tabiatni faqat moddiy farovonlik manbai sifatida baholash mumkin emas. Bu o'quvchilarda iste’molchilik, nima bo'lsa ham qilaverish psixologiyasini tug'diradi. Faqat tabiatning «foydasi» to‘g‘risida gapirish va bunda ehtiyotkorlik munosabatini shakllantirishga umid qilish — xatodir. Bolalami tabiat go‘zaIliklarini qadrlashga o‘rgatish zarur, insonning yaxshi dam olishi, xush kayfiyatda yurishi inson salomatligini saqlashda katta ahamiyatga ega ekanini tushuntirish lozim.
Наг xil misollarda tabiatning insonga doimo kashf qilish xursandchiligini hadya etishi, u o‘zining barcha ko‘rinishlari bo‘yi- cha ajoyib ekanligini ko‘rsatishi, bolalami g‘alatilik va go‘zallikni odatdagidek va har kungidek ko‘rishga o'rgatish, bu g‘alatilik, go'zallik, ehtiyot qilinadigan boylik ekanligini isbotlashga o‘rgatish kerak. Bu o'qituvchining qiyin, lekin maroqli va qiziqarli vazifasidir.
Tabiatning turli qadriyatlari bilan insonning tabiatni muhofaza qilish faoliyati chambarchas bogTiqdir. Atrof olam bilan tanishtirish mashg‘ulotlarida o'quvchilar tabiat muhofazasi bo‘yicha muayyan bilimlami oladilar. Birinchi sinfdan ikkinchi sinfga o'tishda metod hamda tashkiliy ishlarda vorislik saqlanadi. Ugarigidek katta e’tibor ekskursiyalarga, ma’noli-rolli o'yinlarga, muammoli vaziyatlarga, ijtimoiy foydali mehnatni tashkil qilishga qaratiladi. Biroq 2- sinfda ko‘proq mustaqil amaliy ishlar o'tkazish, bolalarga muayyan bilim va taqqoslash, tahlil qilish, klassifikatsiyalash, o‘zaro bog'lanishlarni aniqlash, kuzatilgan faktlarni umum- lashtirish uquvlarini talab qiladigan murakkabroq muammoli vaziyatlar taklif qilish mumkin.
2- sinf dasturida tabiatga mavsumiy: erta va kech kuzda, qishda va erta bahorda ekskursiyalar o‘tkazish mo‘ljallangan. Bundan tashqari, imkoniyatga qarab o'qituvchi o‘quv sayrlardan foydala- nadi, ular davomiyligining qisqaligi va odatda kuzatiladigan tabiat obyektlari va hodisalari sonining ozligi bilan farq qiladilar. Bolalar faqat tabiatgagina emas, balki har xil korxonalarga (fabrika, oran- jeriya, ferma, maishiy xizmat korxonalari va shu kabilaiga) ekskur­siyalar o'tkazadilar, kinoteatr, ko'rgazma, klublarga boradilar.
1- sinf o'quvchilaridan farq qilib, o'qitishning ikkinchi yilida bolalarga ko'proq talablar qo'yiladi: ular ekskursiya o'tkazuvchi bilan suhbatda faol qatnashishlari va o'qituvchi topshirig'i bo'yicha
211
murakkab bo'lmagan mustaqil kuzatishlarni bajarishlari kerak Chunonchi, 8- Martga bag‘ishlangan mashg'ulot ekskursiya shaklid olib borilishi mumkin. Odatda, bolalar faqat e’tibor bilan ko‘ri’ va ekskursovodni eshitibgina qolmasdan, balki ko'plab savolla ham beradilar. Ekskursiya 2- sinf o'quvchilari mehnat darslarid yoki kuni uzaytirilgan guruhda o‘z qo‘llari bilan tayyorlagai sovg‘alarni taqdim qilish bilan tugallanadi. 8- Martga bag'ishlal bolalaming kichik konsert dasturini tashkil qilish ham mumkin
2- sinfda deyarli har bir mashg‘ulotda muammoli vaziyatlardai foydalansa bo‘ladi. Axloqiy vaziyatlar ko'pincha sujetli-roll o‘yinlarga kiritiladi. Masalan, «Biz shahar bo‘ylab boramiz («Transportda yurish-turish qoidalari» mavzusida) o‘yin tashki qilinadi. Sinfda stullardan «avtobus» quriladi. Oldinda haydovchi uning qo'lida rul. U avtobusni haydab borayapti va to‘xtash joylarini «Zoopark», «Teatr», «Maktab»ni e’lon qiladi. To'xtash joyid; yo'lovchilar chiqadilar va tushadilar, ular salonga kirib, o‘rinlarr egallaydilar, bir-birlariga joy beradilar, chiptaoladilar vahokazo Pedagog o'yinga rahbarlik qiladi, o‘yinga har xil muammol vaziyatlar kiritadi. Masalan, o‘qituvchi bolalarga shunday vaziyatn taklif qiladi: «Sen avtobusga chiqding va o‘z do‘stingni ko'ril qolding», «Sen avtobusda o‘tiribsan, to‘xtash joyida salonga keks; erkak kirdi», «Sen buvang bilan avtobusga chiqding, bo‘sh o‘rii esa bitta», «Sen kelgusi to‘xtash joyida tushasan, oldinda odamla ko‘p», «Sen do'sting bilan baland ovozda gaplashayapsan yo‘lovchilardan biri tanbeh berdi». Bu vaziyatlaming qahramonin tasvirlab, bolalar u yoki bu holatda qanday yo‘l tutishlarin ko'rsatishlari kerak bo'ladi. Taklif qilingan yechim butun sinf bilai muhokama etiladi.
Muammoli vaziyatlar tabiatga ekskursiyalar vaqtida ham hosi qilinadi. Ayniqsa, hayotning o‘zi hosil qilgan vaziyatlar han qimmatlidir. Masalan, bolalar ko'pincha uylariga har xil hayvonlam olib keladilar, lekin bu hayvonning o‘zi uchun yaxshimi, yo‘qm buni o‘ylamaydilar. Ushbu muammolii vaziyatni hal etish han foydalidir: «Bolalar parkdan qayta turib, yerda yotgan qush bolasin ko‘rib qoldilar. Lola suyunib ketdi va uni uyiga olib ketish uchui savatiga soldi. Nazira dugonasini to'xtatdi va unga nimadir dedi. Lol; qush bolasini savatdan chiqarib, yana qo‘yib yubordi». Bu hold; savol Nazira dugonasiga nima degan edi, deb o‘ylaysiz? U haqmidi' Yoki nima uchun Lola Nazira bilan gaplashgandan keyin qusl bolasini qo‘yib yubordi? tarzida qo‘yilishi mumkin.
212
2- sinf o‘quvchilarini o'qitishda ijtimoiy foydali mehnatni tashkil qilish katta ahamiyat kasb etadi. Ular maktaboldi maydonchasida va sinfda o'simliklami, sharoit bo‘lganda esa jonli tabiat burchagida hayvonlami parvarish qiladilar, qishlovchi qushlar uchun oziq tayyorlaydilar, qishda qushlarni boqadilar, daraxt va butalarni o'tqazishda, qushlarga uyalar tayyorlashda kattalarga yordam beradilar.
Boshlang'ich sinflarda bolalarni o'qitishning qulay sharoit- laridan foydalanib, predmetlararo bog'lanishni to‘liq darajada amalga oshirish zarur. Atrof olam bilan tanishtirish bo'yicha mashg'ulotlarda shakllantiriladigan aniq tasawurlar boshqa predmetlar bo'yicha vazifani hal qilishga yordam beradi va aksincha. Predmetlararo aloqa nutqni rivojlantirish kabi vazifalami hal qilishda amalga oshiriladi. «Atrof olam bilan tanishtirish» kursi o‘quv materialining o'zi, foydalaniladigan ish uslublari va metodlari bola nutqini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratadi. Bu mashg'ulotlarda bolalar bir-birlari bilan bevosita muloqotda bo'ladilar, taassurotlari bilan o'rtoqlashadilar, o'zlarining qiziqishlari haqida hikoya qilib beradilar. Sujetli-rolli o'yinlarda bolalar improvizatsiya qilib, o'z qahramonlari uchun matn yaratadilar. Mehnat ta’limi, o'qish, atrof olam bilan tanishish kabi predmetlar bilan bog'lanish tabiatga va ishlab chiqarishga kompleks ekskursiyalar o'tkazishda amalga oshirilishi mumkin.