Maxsus ta’lim vazirligi geografiya o`qitish metodikasi

sinf. Ikkinchi sinf yakunida o‘quvchilar quyidagilarni ba­jarishlari kerak, ya’ni buyumning nimadan yasalganligini yoki uning bo'laklarini, sinf, hovli, xona, maktab yer maydonidagi narsa- laming joylanish chizmasini chizishni va so‘zlab berishni, bir-ikki kun awalgi ob-havoni tavsiflashni, nutq o'stirish maqsadida hikoya tuzishni, bunda tengkunlik, kun chiqishi, tush vaqti, kun botishi kabi geografiya atamalaridan ko'proq foydalanishni, yil fasllarining farqini, ob-havo, o'simlik, hayvon va odamlar meh- natidagi o‘zgarishlarni, o‘simlik va hayvonlarning oziqlanish xususiyatlarini, kishilami kasbi bo‘yicha faoliyatlarini so'zlashni, o‘rganilgan o‘simlik va hayvonlami bir-biridan farqlashni, sog‘liqni saqlash uchun sezgi a’zolari haqidagi bilimlami kundalik hayotda qo'llashni, sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilish va jamoat joylarida o‘zini tuta bilish qoidalariga rioya qilishni. Bu o'quvchilar kompasda ufq tomonlarini aniqlashni, odamlar bilan bo‘ladigan muloqot vaqtida salomlashish, xayrlashish, afV etish, iltimos qilish kabi odob-axloq qoidalariga amal qilishni bilishlari kerak.

185
Ikkinchi sinfda «5» baho yil fasllarining ayrim belgilarin bilganlaiga; 3—4 daraxt, buta, o‘t o‘simliklari va xona o‘simliklarini shuningdek, qushlar va hasharotlaming 3—4 turini bilgan va farqig, bora olganlarga qo‘yiladi. Bolalar, shuningdek, tabiatda muntazan kuzatishlar olib borgan va ulami «Kundalik kuzatish daftari»di qayd qila olgan bo‘lishlari; xona o‘simliklarini to‘g‘ri sug'ora olishlai va parvarish qilishni bilishlari; shaxsiy gigiyena qoidalarini, kun v; ovqatlanish rejimini bilishlari hamda bajarishlari kerak.
«4» baho ham «5» bahodagi o‘lchovlar bo‘yicha qo‘yiladi hamma javobda ba’zi noaniqliklarga yo‘l qo‘yilgan bo‘ladi.
«3» baho tabiatidagi o‘z kuzatishlarini qayd qila olish, ula to‘g‘risida ravon so'zlab bera olish uquvlarini yetarli egallamagai o‘quvchilarga qo‘yiladi.
Salbiy baho qo'yilmaydi.

3. 
   sinf. Bu sinf o‘quvchilari o‘quv yili oxirida quyidagilam bilishlari kerak:
   

• 
  tabiatdagi mavsumiy o‘zgarishlar, belgilar, jonli va jonsL tabiatning o'zaro aloqasi. 2- sinfda olingan bilimlami chuqur lashtirish va kengaytirish;
  
• 
  jonsiz tabiatning, havo, suv, tuproq, foydali qazilmalaminj nomlari va farqli belgilari;
  
• 
  mahalliy o'simliklaming nomlari va farqlari (beshtadan kan bo‘lmagan daraxtlar, butalar, o‘tlar);
  
• 
  qishloq xo‘jalik o‘simliklariga ishlov berish usullarininj elementar biologik asoslari;
  
• 
  suv o‘tlari guruhlari, moxlar, paporotniklar, xushbo'y hidl gullovchi o'simliklarning ayrim farqli ko‘rinishlari, o‘simlik shunoslik — qishloq xo‘jaligining asosiy qismi;
  
• 
  hayvonlar guruhi: hasharotlar, o'rgimchaksimonlar, baliq lar, sudralib yuruvchilar, qushlar, hayvonlar va ulaming farql tomonlari;
  
• 
  hayvon guruhlari o'rtasidagi o‘xshash va farqli belgilar mahalliy sharoitda keng tarqalgan hayvonlarning hayot tarzi vi tashqi tuzilishi;
  
• 
  o‘rganilgan hayvonlarning tabiat, hayot va inson xo‘jalil faoliyatidagi ahamiyati;
  
• 
  o‘simliklaming o'simliklar bilan, hayvonlarning o‘simlikla bilan, hayvonlarning hayvonlar bilan o‘zaro aloqalari, insonninj jonli va jonsiz tabiat bilan o‘zaro aloqasi;
  

186

• 
  insonlaming tabiatga sovuqqonlik bilan qarashlari, tabiat muhofazasi, tabiatda o‘zini tutish qoidalari;
  
• 
  inson tana a’zolarining joylashishi, tuzilishi va nomlari;
  
• 
  tana tuzilishi, a’zolarning vazifalari haqida oddiy tasawur;
  
• 
  chekish va alkogol ichimliklarni iste’mol qilishning organizmga zararli ta’siri;
  
• 
  sanitar — gigiyenik qoidalar.
  

«5» baho o‘z joyida eng ko‘p tarqalgan mavsumiy hodisalar to‘g‘risidagi to'liq bilimlarga, ular o'rtasida sabab-oqibat bog'la- nishlarini ko'rsatish bilan va o‘zining tabiatdagi kuzatishlariga tayanib hikoya qila olish uquviga, o‘z joyida ko‘proq tarqalgan o'simlik va hayvonlar, ulaming yashash sharoitlari to‘g‘risida (darslik va tabiatni kuzatish kundaligi hajmida) hikoya qila olish uquviga; o‘z joyidagi odamlaming yil fasllari bo'yicha mehnatlari to‘g‘risida aytib bera olish uquviga qo‘yiladi.
O‘quvchilar odam organizmi va uning salomatligini saqlash to‘g‘risida aniq tasawuiga ega bo‘lishlari, tabiatda muntazam kuzatish olib borishlari va ulami «Kundalik kuzatish daftari»da qayd qilib borishlari; havo haroratini to‘g‘ri o‘lchay olishlari, gerbariylami rasmiylashtira bilishlari, kundalik materiallarga oid kuzatishlariga yakun chiqara olishlari kerak.
«4» bahoni qo'yishda ham o‘sha talablarga rioya qilinadi, biroq bunda bir oz noaniqlikka yo‘l qo'yilgan bo'ladi.
«5» va «4» baholari o'quvchilarga faqat darslik materialini bilganlarigagina emas, balki o‘quv-tajriba maydonidagi, shuningdek, ekskursiya vaqtidagi faol ishlariga, kuzata olishlariga hamda tabiatning o'zidan bilim ola bilishlariga ham qo'yiladi.
«3» baho tabiat to‘g‘risidagi noaniqlik, uzuq-yuluq bilimlarga, sabab-oqibat aloqalarini aniqlay olmaslikka, tabiatning mahalliy hodisalari, o'simlik va hayvonlari, tabiatdagi odamlar hayoti haqida bilim yetarli bo'lmaganda, tabiatda kuzatishlami muntazam olib bormaganda va kuzatishlar kundaligini muntazam yuritmaganda qo'yiladi.
Salbiy baho qo'yilmaydi.

4. 
   sinf. Bu sinf o'quvchilari o‘quv yili yakunida quyidagilami bilishlari kerak:
   

• 
  yashash joyi tabiatining xususiyatlari (tekislik, tuproq, foydali qazilmalar, suv havzalari, o'simlik va hayvonlarjni;
  
• 
  kishilar mehnatini;
  

187

• 
  foydali qazilma (temir va mis rudasi)ning fizik xossalarini;
  
• 
  tabiat zonalari xaritasida O‘zbekistonning geografd joylashishi, o‘mini;
  
• 
  turli tabiiy sharoitlar va ularning kishilar tomonidar o‘zlashtirilishini;
  
• 
  tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha O‘zbekistondagi asosij tadbirlarni;
  
• 
  tabiatda o‘zini tutish qoidalarini;
  
• 
  yerning tuzilishi xossalari, uning tepaliklari (globus, geografik xarita)ni;
  
• 
  quruqlik va okeanlar nomlarini.
  

O‘quvchilar bajara olishlari shart:

• 
  yarim sharlar, tabiiy zonalar, fizik xarita va globusdar O‘zbekiston Respublikasini chegaralab so'zlab berishni;
  
• 
  globus va xaritada ufq tomonlarini aniqlash, o'rganilgar zonalami topish va ko‘rsatishni;
  
• 
  tabiatdagi o‘zaro bog‘liqlik, tabiat va inson o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushuntirishni;
  
• 
  tabiiy iqlim, o‘simlik va hayvonot dunyosi, tabiiy sharoitlar, odamlar mehnati o'rtasidagi bog‘liqlikni keltira bilishni;
  
• 
  «Kundalik kuzatish daftari»ga ob-havo kuzatishlarininj natijasini belgilab borishni;
  
• 
  tabiat atrofni muhofaza qilish chora-tadbirlarini qo‘llash. tabiatda o‘zini tuta bilishni.
  

«5» baho o‘quvchiga dastuming asosiy mavzulari bo'yicha anic bilimlarga — reja bilan xaritaning, joyida ufq tomonlaming farqig£ borishiga, kompasdan foydalanishiga, o‘z o‘lkasi tabiati to‘g‘risid£ (darslik yoki mahalliy o'lkashunoslik qo'llanmasi hajmida) gapirit berishiga, o‘z kuzatishlaridan amalda foydalanish uquvlariga. shuningdek, Vatanimiz tabiati to‘g‘risida to‘g‘ri, to‘liq hikoya qik bilishiga, har xil zonalar tabiatidagi sabab-oqibat aloqalarini ko'rsata olishiga; tabiatni avaylab-asrash nimadan iboratligini ve odamlaming tabiatni qanday asrayotganliklarini tushuntira olishiga; amaliy ishlami to‘g‘ri bajarishi va «Kundalik kuzatish daftari»n: muntazam yuritishiga qo'yiladi.
«4» baho o‘sha bilimlar uchun qo‘yiladi, ammo javob berishdE uncha katta bo‘lmagan noaniqlikka yo‘l qo‘yilgan bo‘ladi.
«3» bahosi bilimlarning noaniqligi, to‘la emasligi, o‘qu\ materialining bo‘sh ekanligi, hikoyada o‘z kuzatishlaridar
188
foydalana olmaganligi amaliy ishlar va kuzatishlar kundaligi yuritishni sifatsiz bajarganligi uchun qo'yiladi.
«2» bahosi o'quvchi kerakli narsani topolmagan va uning xususiyatlarini to‘g‘ri ta’riflay olmagan, shuningdek, shu guruh- ning xarakterli belgilarini ko‘rsata olmagan, hodisalami tushun- tirolmagan va aniq misollar keltirolmagan, tajriba o'tkazolmagan, xulosalami ifodalay olmagan hollarda, shuningdek, javob berishda adashib, biroq materialni tushunganida qo'yiladi.
«1» bahosi o‘quvchi butunlay javob bermagan yoki «taxminan» javob bergan, materialni tushunmagan hollarda qo'yiladi.
O‘qituvchi bu me’yorlardan foydalana borib, har bir o'quvchi- ning individual xususiyatlarini, uning o‘quv materialini o'zlash- tirishga ishtiyoqini, o‘zining kamchiliklari va qiyinchiliklarni bartaraf qilish qobiliyatini hisobga olishi zarur.
Baho sinfdagi yoki joylardagi amaliy ishlar uchun ham qo‘yilishi mumkin. Bunda ishning izchil va puxta bajarilishi, o'quvchining mustaqillik darajasi, olingan xulosalaming to‘g‘riligi, ularni ifodalana olishi hisobga olinadi. Har oyda kamida bir marta o‘quvchilaming «Kundalik kuzatish daftari»dagi ishlar baholanadi. Baholashda kuzatishlaming mustaqilligi, o‘z vaqtida o'tkazilganligi, ob-havoni qayd qilishning to'g'riligi hisobga olinadi. «Kundalik kuzatish daftari»da o'quvchilar yo‘l qo'ygan imlo xatolari albatta tuzatiladi, ammo geografiya bo‘yicha baho qo'yishda bu hoi hisobga olinmaydi, ammo uni bartaraf etishni e’tiboiga olish zarur.
O‘quv choragi yoki yili uchun yakuniy baho qo‘yishda o'qituvchi o'quvchilarning dastur talablarida ko‘rsatilgan bilim, o‘quv va ko'nikmalami qanchalik egallaganliklarini hisobga olishi lozim. Bunda o'quvchilarning og'zaki javoblari, amaliy faoliyatlari va «Kundalik kuzatish daftari»ni yuritish sifati hisobga olinadi.