Mazmunĺ kirisiw

Investitsiya (kapital qo‘yilmalar) ning qoplash muddati.
Uning darajasi sarflangan investitsiya (kapital qo‘yilma) summasini olingan yalpi ichki mahsulotning, sof foydaning o‘sgan summasiga taqsimlash orqali aniqlanadi. Bunda quyidagi formulalardan foydalanish mumkin:

Investitsiyalarning (kapital qo‘yilma) qoplash muddati qisqa bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.
SHu bilan birgalikda investitsiya (kapital qo‘yilmalar)ning qiyosiy samaradorligi ham aniqlanadi.
Mavjud adabiyotlarda investitsiya (kapital qo‘yilma) larning qiyosiy samaradorlik koeffitsienti 0,12 darajasida belgilangan. Unga 1 ni taqsimlash natijasida investitsiyalarning necha yilda qoplanishi mumkinligi aniqlanadi, ya’ni (1:0,12) 8,3 yilda qoplansa, investitsiyalar qiyosiy jihatdan samarali hisoblanadi.
Jahon amaliyotida investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini baholashning bir qancha usullari ishlab chiqilgan bo‘lib, quyida shulardan ba’zilarini ko‘rib chiqamiz.
Investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini baholashda qo‘llaniladigan qoplash muddati va rentabellik darajasi usullari ham avvaldan ma’lum bo‘lib, ular milliy va chet el amaliyotida to pul tushumlarining diskontlanishiga asoslangan usullarning keng qo‘llanilishiga qadar asosiy ko‘rsatkichlar sifatida amal qilib kelgan. Ushbu usullarning soddaligi va tushunarliligi va maxsus iqtisodiy bilimga, kunikmaga, malakaga, tayyorgarlikka va tajribaga ega bo‘lmagan xodimlar o‘rtasida ham qullanilishiga sabab bo‘ladi. Hozirgi kunda, tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari salohiyatli qarz oluvchilarga investitsion resurslarni taqsimlash shartlarini ma’lum qilishda, odatda, ushbu ikkita usuldan, ya’ni qoplash muddati va rentabellik darajasi ko‘rsatkichlaridan foydalanmoqdalar.
Investitsiyalarning qoplash muddatini hisoblash usuli pul oqimlarini diskontlashga asoslangan usullardan farqli ravishda investitsiyalarning nominal miqdorda qaytarilishi mumkin bo‘lgan davrni aniqlashga xizmat qiladi. SHunga ko‘ra, bu usul investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olinadigan daromadlar hisobiga qilingan investitsiya sarflarini qoplash davrini aniqlashga asoslangan. Qoplash muddatini aniqroq tushunadigan bo‘lsak, bu loyihani yakunlash davridagi yoki undan olingan daromad investitsiyalar summasiga teng bulgandagi davriga tengdir.
Qoplash muddatiga ikkinchi yondashuv, bu investitsiyalarning boshlangich summasi yillik tushumlarning (urtacha yillik) mikdoriga bo‘linadi. Bu kursatkich pul tushumlari yillar buyicha teng bulgan hollarda kullaniladi.
Investitsiyalarning buxgalteriya rentabellik darajasi yoki foydaning oddiy me’yori buxgalteriya hisoboti ma’lumotlariga asoslangan xolda aniqlanadigan urtacha daromadni investitsiyalarning urtacha yillik hajmiga bo‘lish orkali aniqlanadi. Bunda hisob-kitob ishlari foizlarni va soliqlarni tulamasdan avvalgi foyda mikdoriga asoslanib amalga oshirilishi mumkin yoki u soliqlarni tulagandan keyingi, lekin foiz tulovlarigacha bulgan daromadga asoslanadi. Eng yaxshisi solik tulangandan keyingi sof foyda mikdori tanlab olinganligi afzalrokdir. CHunki u korxona ta’sischilari va investorlar oladigan xakikiy foydani ifodalaydi.
Har kanday loyihaning moliyaviy-iqtisodiy jixatdan baholanishi pul okimlari hak;idagi ma’lumotlarga asoslanadi. Pul okimlari hakt!dagi ma’lumotlarga ega bulmasdan turib investitsiya loyihasining samaradorligini baholash mumkin emas.
Investitsiya loyihasini baholash loyihani amalga oshirishdan oldin bajarilishi sababli, pul okimlari haqidagi ma’lumotlar ham oldindan rejalashtiriladi. Loyiha samaradorligini baholashda pul okimlarini rejalashtirish va ularni hisobga olish jarayoni asosiy urinni egallaydi. CHunki bu jarayon investitsiya loyihalarining xakikiy samaradorligini aniqlashga jiddiy ta’sir kursatadi.
Pul tushumlari va chikimlarini taxdil etish investitsiya loyihalarini baholashda juda muxim sanaladi. Investorlarni boyliqni ustiruvchi tushumning kanchaligi, pul mablag‘lari kirimi va chikimigina kiziktirmasdan, balki korxonaning byudjet oldidagi majburiyatlardan xoli bulgandagi, ya’ni soliqlarni tulagandan keyingi krladigan natija (foyda) kiziktiradi.
Diskontlash usuli (noan’anaviy usul) pul mablag‘larining kiymati muayyan vaktda bir xil emasligi, ya’ni bugungi bir sum bir yildan keyingi bir sumga teng emasligi bois paydo buldi (iste’mol kiymati buyicha).
Investitsiya loyihalarining samaradorligini diskontlash asosida baholash usullari har kanday investitsiya loyixdsining daromadliligini, samaradorliligini, foydaliligini hamda ularning jalb etuvchanligini aniqdab bera oladi. Lekin ayrim hollarda investitsiya loyihalarini baholashda barcha usullarni kullash zaruriyati bulmasligi ham mumkin. Bu usullarning kullanilishi taxlil kilinayotgan har bir loyihaning uziga xos jixati va xususiyatlarini inobatga olgan xolda amalga oshirilishi lozim.
SHuning uchun, loyxaning iqtisodiy samaradorligi baholanishi zarur buladi.
Kup hollarda, investitsiya loyihalarini baholashda ikkita guruxga umumlashtiruvchi ikki usuldan tez-tez foydalanadi.
Birinchi guruh - bu diskontlash kopsepsiyasini kullashga asoslangan usullar:

• 
  sof joriy kiymatni aniqdash usuli;
  
• 
  foydaning ichki me’yorini hisoblash usuli;
  
• 
  investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli;
  
• 
  diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli.
  

Ikkinchi guruh - bu diskontlash konsepsiyasini kullashni nazarda tutmaydigan baholash usullari:

• 
  qoplash muddatini hisoblash usuli;
  
• 
  investitsiyalarning buxgalteriya rentabelligini aniqlash usuli. Loyihaning jalb etuvchanligini baholash usullari uning barcha
  

xususiyatlarini ochib bera olmasa ham, loyihaning xakikiy samaradorligini aniqdashda asosiy xizmat vazifasini utaydi.
Sof joriy kiymat (MRU) - investitsiyalash ob’ektidan foydalanish davrida oldindan kdt’iy belgilangan va o‘zgarmas foiz stavkasida olinadigan daromadlar va kilinadigan harajatlarning alohida muayyan davrdagi barcha kirim va chikimlarning diskontlashtirilishi yuli bilan olingan va ular urtasidagi farkni ifodalovchi kiymat. Uning moxiyati shundaki, yillik sof pul okimi mikdori har bir davr uchun loyihani amalga
oshirishning boshlangich yiliga keltiriladi va u okibatda uzini pul mikdorida sof joriy kiymat yoki sof diskontlashtirilgan daromad sifatida namoyon etadi.
Agar investitsiya loyihasi yillar davomida moliyaviy resurslarning ketma-ket investitsiyalanishini talab etsa, u xolda LTTni hisoblash quyidagicha buladi:
Bu erda, 1- davridagi investitsiyalar sarfi. NPV ni hisoblashda, odatda, doimiy stavka kullaniladi. Ammo ba’zi bir vaziyatlarda, masalan, hisob (foiz) stavkasining o‘zgarishi kutilayotgan paytda yillar buyicha individual diskontlash stavkasidan foydalanish mumkin. Bu esa, u³ navbatida, hisob-kitob ishlarini murakkablashtiradi.
Diskont stavkasi me’yori kapital bozoridagi uzok muddatli ssudalar buyicha foiz stavkasiga yoki ssuda oluvchi tomonidan tulanadigan foiz stavkasiga, xakikdtda, teng bo‘lishi kerak. Bopщacha suz bilan aytganda, diskont me’yori investorning uzi uchun undan pasti samarasiz deb hisoblangan minimal foyda me’yori bo‘lishi kerak.
Investitsiya loyihalarini sof joriy kiymat usuli asosida baholashdan olingan natija, ya’ni sof joriy kiymat ijobiy mikdorga eta bulsa, u xolda investitsiyalarning rentabelligi diskont mikdoridan yukrri buladi, IRU=0 holatda loyiha rentabelligi diskont stavkasiga (minimal qoplash me’yoriga) teng buladi, agar №U<0 bulsa, loyiha rentabelligi minimal mikdordan past buladi.
Birinchi ikki holatda investitsiya loyixdsini amalga oshirish mumkin. Bunda birinchisi investor kapitalining o‘sishi ta’minlanishini kursatsa, ikkinchisi kupaymasligini ham, kamaymasligini ham bildiradi. Uchinchi holatda esa loyihadan kutiladigan daromadni olish imkonini bermaydi.
Sof joriy kiymat usuli boshlangich investitsiya mikdorining, ya’ni investor boyligining qanchalik o‘sishini mikdoriy jixatdangina kursata oladi, xdpos.
Foydaning ichki me’yori usuli -bu pul tushumlarining diskont kiymati pul chikimlarining diskont etavkasiga teng bulgandagi daromadlilik darajasi yoki bulmasa loyihadan olingan sof tushumlarning diskontlangan kiymati investitsiyalarning diskontlangan kiymatiga, sof joriy kiymat esa nolga teng bulgandagi diskont me’yoridir. Bu kursatkichni aniqdash uchun sof joriy kiymatni aniqdashda ishlatilgan formuladan foydalaniladi va sof joriy kiymat nolga tenglashadigan minimal foiz stavkasi topiladi. Aynan shu foiz stavkasi foydaning ichki me’yori usuli deb nomlanadi. Bu usul iqtisodiyotda rentabellikning ichki me’yori, qoplash yoki samaradorlik koeffitsienta, kapital quyilmalarning chegaraviy samaradorligi deb ham yuritiladi.
Foydaning ichki me’yorini aniqdash vazifasi birmuncha kiyin bo‘lib, investitsiyalarning bir yoki undan kup marta amalga oshirilishiga, loyihadan olingan pul tushumlarining, xech bulmasa, bir marta yoki boshida salbiy bo‘lishligiga va ushbu pul tushumlarining mikdoran bir xil bulmasligiga asoslanadi. Uni hisoblash formulasini quyidagi tenglamada ifodalash mumkin:
iVXhP = SZ ^{CF f} _t — T₀ = 0
Bu erda k mikdorini topish lozim buladi. Topilgan mikdor foydaning ichki me’yori deb nomlanadi. Bu meyor sof joriy kiymat nolga teng bo‘lib, investitsiya loyihasi firmaning boyligi o‘sishini ta’minlamasligini va uning kamayishiga ham yul kuymasligini kursatadi.
Foydaning ichki me’yori usulini ankrok; tushunib olish uchun uni chizma kurinishida quyidagi rasmda keltiramiz. U quyidagi funksiya yordamida chiziladi.