Mazmuni Kirisiw 3

I-BAP. Mámleket pul bazarın qáliplestiriw hám tártipke salıwdıń teoriyalıq tárepleri
1. 1 Pul massası modeli hám pul multiplikatori
Bazar ekonomikasınıń tiykarǵı elementi pul bolıp, ol milliy ekonomikalıq mámilediń úzliksizligin, dáramatlar hám qárejetlerdiń aylanıwın támiyinleydi. Pul qarjları - bul belgili bir waqıtta mámlekette tovar hám xızmetlerdiń aylanıwın támiyinleytuǵın naq hám naqdsiz tólew qurallarınıń jıynalısı.
Likvidlik - aktivni ma`nisin joytpastan(minimal qárejetlerde) demde naq aqshaǵa ótkeriw qábileti. Pul (teńgeler hám qaǵaz pullar ) eń likvid aktiv bolıp tabıladı. Bank depozitlari, sonıń menen birge, joqarı likvidli aktivler bolıp tabıladı, sebebi iyesi olardan naq pulni talap qılıp alıwı múmkin. Ml agregatina kiritilgen pul túrleri ekonomika daǵı eń likvid aktivler bolıp tabıladı, Naq pul beriw huqıqına tek mámleket Oraylıq banki iye. Mámleket degi pul muǵdarı Oraylıq bank tárepinen usınıs etilgen mámleket tárepinen qadaǵalaw etiledi. Aylanbadaǵı pul massası bul pul massası.
Pul massasınıń bólek strukturalıq bólimleriniń likvidligi hár túrlı. Pul massası ádetde strukturalıq bólimleriniń likvidligi dárejesine qaray dúziledi. Likvidlikning tómenlewi menen pul massasınıń strukturalıq bólimlerine izbe-iz tólew quralı funktsiyasın orınlawǵa ılayıq bolmaǵan aktivler kiredi. Pul massasınıń dúzilisi úlken bolǵan tárepke jaylasqan pul agregatlari menen xarakterlenedi (hár bir aldınǵı jıyındısı keyingisine qosıladı ). Túrli mámleketlerde pul mámilesi agregatlarining quramı hám dúzilisi hár túrlı hám olar milliy pul bazarınıń qásiyetleri hám alıp barılıp atırǵan pul-kredit siyasatınıń qásiyetleri menen belgilenedi.
Sonıń menen birge, pul massasın ólshew ushın tómendegi pul agregatlari qollanıladı : MO, Ml, M2, MZ.
MO pul massası mámile degi naq pul (qaǵaz hám metall ). Ml pul agregati quramına MO hám xalıqtıń ámeldegi esap betlerindegi hám kárxanalardıń esap -kitap esap betlerindegi pulları, banklerdegi talap esapbetleri hám jol shekleri kiredi. Tar mániste pul Ml agregatini ańlatadı, onıń járdeminde kóplegen ayırbaslaw operatsiyaları ámelge asıriladı.
M2 pul agregati quramına Ml plyus hám kommerciya banklaridagi amanat esap betleridegi pul qarjları, qánigelesken finans institutları daǵı depozitlar hám basqa birpara aktivler kiredi. Bul jıyındına kiritilgen aqshalar tuwrıdan-tuwrı bir kisiden basqasına ótkeriliwi hám operatsiyalardı orınlaw ushın isletiliwi múmkin emes. Olar tiykarınan bahalar bazası wazıypasın atqaradı. M2 pul massası bul sózdiń keń mánisinde pul. Ol eń kóp makroekonomikalıq analizde qollanıladı. Den sawlıqtı saqlaw ministrliginiń pul agregati eń úlken esaplanadı. Buǵan M2 agregati hám úlken múddetli depozitler, belgilengen bahada satıp alıw menen qımbatlı qaǵazlardı satıp alıw tuwrısındaǵı shártnamalar, bank depozit sertifikatları, mámleket (ǵáziyne) obligatsiyalari, kommerciya qaǵazı hám basqalar kiredi.
Birpara shet el mámleketlerde (mısalı, AQShda) L agregati eń úlken pul agregati retinde isletiledi. Pul massasınıń strukturalıq bólimleri Oraylıq bank hám kommerciya bankleri tarmaǵından ibarat bolǵan bank sistemasınıń konsolide balansınıń passivlarida sawlelenedi. Pul agregatlari dinamikası procent stavkasınıń dinamikasına júdá baylanıslı. Procent stavkasınıń asıwı menen protsentli dáramat keltiretuǵın aktivlerdi óz ishine alǵan M2 hám MZ agregatlari Ml agregatdan tezirek ósip baradı.
Mámleket degi finanslıq turaqlılıq ushın eń maqul túsetuǵın procent stavkası turaqlılıǵın hám ekonomikanıń real mútajliklerine sáykes keletuǵın pul massasınıń birdey dinamikası esaplanadı.
Pul bazarı - bul pul bazarı bolıp tabıladı, ol jaǵdayda aqshaǵa talap hám pul usınısınıń óz-ara tásiri nátiyjesinde pul muǵdarı teń salmaqlılıq ma`nisi hám procent stavkası belgilenedi. Aqshaǵa talap hám usınıstıń teń salmaqlılıqlı óz-ara tásiri arnawlı pul institutları tárepinen támiyinlenedi. Bazarda mámilede bolǵan hár qıylı finanslıq qurallardıń jámi pul retinde pul massasın qáliplestiredi. Ekonomikada pul usınısı tiykarınan Oraylıq bank tárepinen tártiplestiriledi hám geypara jaǵdaylarda bul da bir az xalıq hám iri kommerciya finans institutlarınıń minez-qulqlarına baylanıslı.
Pul bazası (I) - bul naq plyus hám kommerciya bankleriniń Oraylıq banktegi rezervleri.
Pul massası iymek sızig'i aylanbadaǵı pul muǵdarınıń procent stavkası dárejesine (turaqlı pul bazası menen) baylanıslılıǵın sáwlelendiredi. Qısqa hám uzaq múddetli pul massası iymek sızig'ini ajratin'. Ml agregati ushın qısqa múddetli pul massası iymek sızig'i vertikal sızıq esaplanadı, sebebi pul multiplikatori turaqlı hám procent stavkasına baylanıslı emes. Basqa birlikler (M2, MZ) ushın ol beyim sızıq menen ańlatpalanadı
Uzaq múddetli pul massası iymek sızig'i pul usınısınıń aqshaǵa bolǵan talap ózgeriwi menen procent stavkasınıń ózgeriwine baylanıslılıǵın sáwlelendiredi. Pul massası qıysıq forması Oraylıq bank tárepinen alıp barılıp atırǵan pul-kredit siyasatınıń taktik maqsetlerine baylanıslı.
Oraylıq bank pul muǵdarın turaqlı ustap turıw maqsetin ámelge asırǵanda hám procent stavkalarınıń ózgeriwine qaramastan aylanbadaǵı pul muǵdarın isenimli qadaǵalaw etkende, usınıs iymek sızig'i vertikal boladı. 1-súwret, a-suwretde kórsetilgen: absissa pul massası muǵdarın (Ms), ordinat bolsa procent stavkasın (d) ańlatadı. Bul jaǵday inflyatsiyani jılawlawǵa qaratılǵan qatań pul-kredit siyasatı ushın ádetiy hol bolıp tabıladı. Onıń ushın májburiy rezerv qatnası hám ashıq bazar operatsiyaları ózgeriwi sıyaqlı qurallardan paydalanıladı.

Pul-kredit siyasatınıń maqseti turaqlı nominal qarız procent stavkasın saqlap qalıwdan ibarat bolǵanda, pul massası iymek sızig'i gorizontal jaǵdayda boladı (1-súwret). Buǵan Oraylıq banktiń chegirma stavkasın belgilew hám oǵan kommerciya bankleri stavkaların bólew hám de ashıq bazar daǵı operatsiyalar arqalı eriwiladi. Bul siyasat jumsaq (mayısqaq ) pul-kredit siyasatı dep ataladı. Ádetde aqshaǵa bolǵan talaptıń ózgeriwi, mısalı, pul mámilesi tezliginiń asıwı nátiyjesinde júzege kelip qollanıladı. Bunday halda, tólewlerdi tolıqmaslik daǵdarısınıń aldın alıw múmkin. Oraylıq bank aylanbadaǵı pul muǵdarın hám soǵan uyqas túrde nominal procent stavkasın belgili dárejede asırıwǵa múmkinshilik bergeninde pul massası iymek sızig'i beyim boladı (1-súwret, s). Qaǵıydaǵa kóre, bul Oraylıq bank turaqlı rezerv talabın saqlap turǵanda, lekin ashıq bazarda operatsiyalardı ámelge asırmasa júz boladı. Bul 1-ge hám bumga kombinatsiyası ádetde aqshaǵa bolǵan talaptıń ózgeriwi YaIM ózgeriwine baylanıslı bolǵanda qollanıladı.

Pul massasın eki ózgeriwshenlik menen xarakteristikalaw múmkin: mámlekette nominal pul muǵdarı yamasa haqıyqıy. Ekinshisi, sonıń menen birge, haqıyqıy naq pul qaldıg'i (M / r) dep ataladı. Olar pulni satıp alıw qábiletin harakteristikalaydı, yaǵnıy. nominal pul massasınıń (Mn) baxa dárejesine qatnası.

1-súwret - Pul massası iymek sızıqlarınıń túrleri
Oraylıq bank tárepinen pul massası ústinen tolıq qadaǵalawdı óz moynına alıw bank sistemasınıń rolin inabatqa almaydı. Ámelde pul usınısı tekǵana onıń siyasatina, bálki úy xojalıqları minez-qulqlarına hám iri kommerciya bankleri siyasatina da baylanıslı. Ekinshisi, tap Oraylıq bank sıyaqlı, pul jaratılıwma ılayıq. Biraq olardıń múmkinshilikleri májburiy bank rezervleri muǵdarı menen sheklengen: Oraylıq banktegi protsentsiz depozitlar kórinisindegi minimal rezerv qatlamı, bank kassasındaǵı naq rezervler, bank kreditleriniń ulıwma muǵdarındaǵı naq pul úlesi. Eger 100% bank rezervi qollanilsa, ol halda kommerciya bankleri pul jarata almaydı hám bank sisteması pul massasına tásir etpeydi.
Tómendegi jazıwdı usınıs etemiz:
M - pul massası ; N - pul bazası ; S - naq pul; D - depozitlarni tekseriw (turaqlı ); K - kommerciya bankleriniń kreditleri; R -bank rezervleri; m - pul multiplikatori; d - depozit multiplikatori; k - kredit multiplikatori.
Olardıń ortasında tómendegi baylanıslılıqlar ámeldegi:
H = C + R, (1. 1)
M = C + D (1. 2)
m = M / H, qaydan M = mH (1. 3)
Pul multiplikatori - bul pul massasınıń pul massasına qatnası. Bul pul bazası birge kóbeyiwi menen pul massası (mámlekette pul muǵdarı ) qansha kóbeyiwin kórsetedi. Pul massası tikkeley pul bazası hám pul multiplikatori kólemine baylanıslı :
D = dH (1, 4)
Depozit multiplikatori kommerciya banklaridagi depozitlar pul bazasınıń bir birlikke kóbeyiwi menen maksimal dárejede kóbeyiwi múmkinligin kórsetedi:
K = kH (1, 5)
Kredit multiplikatori pul bazasınıń bir birlikke kóbeyiwi menen xalıqqa beriletuǵın bank kreditleriniń maksimal muǵdarı qansha kóbeyiwi múmkinligin kórsetedi.
Bazarda pul massası hám tovarlar hám xızmetler usınısınıń qatnası pulning satıp alıw qábiletin belgileydi. Pulning satıp alıw qábileti - bul pul birligi menen satıp alınatuǵın tovarlar hám xızmetlerdiń muǵdarı. Baxalar dárejesi kóterilganda, pulning satıp alıw qábileti pasayadi hám kerisinshe.