Mazmuni Kirisiw 3

1.2 Pul bazarı : talap hám usınıs. Aqshaǵa bolǵan talaptıń klassik hám keynscha teoriyaleri
Bazar ekonomikası sharayatında inflyatsiya ádetde júz boladı. Inflyatsiya dárejesi pulni saqlawdıń qosımsha alternativ qárejetlerin ańlatadı. Óytkeni sonda, inflyatsiya pulning baha bazası retinde paydalılıǵın kemeytiredi hám sol sebepli ekonomikalıq agentlerdiń sapasız aktivlerdi, mısalı, bahaları tezirek kóteriletuǵın kóshpeli múlk yamasa tovar rezervlerin saqlaw qálewin kúsheytedı mámlekette inflyatsiya dárejesi qanshellilik joqarı bolsa.
Sol kózqarastan, aqshaǵa bolǵan talapǵa real procent stavkası da, kutilip atirgan inflyatsiya dárejesi de tásir etedi.
Tranzaktsion motiv hám ıqtıyat sharası nominal paydanıń ósiwi hám aqshaǵa talaptıń asıwı ortasındaǵı tuwrıdan-tuwrı funktsional munasábetlerdi quraydı. Spekulyativ motiv procent stavkası to'menlegende aqshaǵa bolǵan talaptıń ósiwine alıp keledi hám kerisinshe.
Nominal procent stavkasın vertikal o'qqa hám aylanbadaǵı pul muǵdarın gorizontal o'qqa qóyamız. Bul ózgeriwshilerdiń funktsional baylanıslılıǵı nominal milliy paydanıń túrli dárejelerine sáykes keletuǵın Mdl hám Md2 iymek sızıqları menen ańlatpalanadı.To'mende kórsetilgen pul talabı iymek sızig'ini kórip shıǵıń (2-súwret)
2-súwret - Aqshaǵa talap iymek sızig'i
Aqshaǵa talap iymek sızig'i unamsız qıyaǵa iye, sebebi procent stavkası tómenlewi menen aqshaǵa talap asadı (nominal milliy paydanıń belgili dárejesinde). Procent stavkasınıń tómenlewi menen Md1 pul talabınıń iymek sızig'i boylap jılısıw A noqattan B noqatqa tuwrı keledi. Nominal milliy dáramat dárejesiniń asıwı menen pul talabınıń iymek sızig'i Mdl pozitsiyasidan Md2 jaǵdayına ótedi.
Aqshaǵa bolǵan talap ekonomikalıq agentler tólew quralı retinde paydalanbaqshi bolǵan pul muǵdarı menen belgilenedi. Aqshaǵa talap pul tabısına bolǵan talap menen birdey emes. Bul ekonomikalıq agentler dáramatlarınıń qaysı bólegin eń likvidli formada saqlawdı ábzal kóriwlerin kórsetedi – naq pul . Aqshaǵa talap – bul belgili bir minutada o'lchangan pul rezervlerine bolǵan talap. Aqshaǵa talap ekonomikanıń barlıq tarmaqlarında qáliplesedi. Naq pul qutisini qolında ustap turıw alyans menen baylanıslı bolıp, iyesin olar menen basqa múlk túrlerin satıp alǵan táǵdirde alatuǵın tabısınan juda etedi. Ekonomikalıq ádebiyatda aqshaǵa talaptıń eki tiykarǵı túsinigin ajıratıw múmkin: klassik (monetarist) hám keynsian.
Neoklassik mektep. Pulning muǵdarlıq teoriyası sheńberinde aqshaǵa bolǵan talap I. Fisher teńlemesine muwapıq anıqlandi:
Mv = PQ (1, 6 )
Bul erda M – aylanbadaǵı pul muǵdarı ; v – pul mámilesiniń tezligi; Q – óndiristiń haqıyqıy kólemi; P – baxa dárejesi. Pul mámilesi tezligi degende tovar hám xızmetlerdi satıp alıw nátiyjesinde pul birligi ortasha esapta bir jılda ámelge asırilatuǵın revolyuciyalar sanı túsiniledi. M aylanbadaǵı pul muǵdarın Md aqshaǵa talap muǵdarı menen almastıramız hám (1. 6 ) formulanı ózgertiremiz.
Biz alamız :Md = (PxQ) / v (1. 7)
Teńlemeden kelip shıǵadi, aqshaǵa talaptıń ma`nisi tuwrıdan-tuwrı baha dárejesi hám óndiristiń real kólemine hám pul aylanıwı tezligine teris baylanıslılıqqa baylanıslı.
Eger biz barlıq operatsiyalar nominal jalpı milliy ónim (Y) ma`nisinde esapqa alınadı dep esaplasak, ol halda Y = P Q ni alamız.
Mv = Y hám Md = Y
Bunda aqshaǵa talaptıń úlkenligi tómendegi faktorlarǵa baylanıslı : real islep shıǵarıw kólemi dárejesi hám pul mámilesi dárejesi.
Kembrij mektep wákilleri tárepinen puldin' muǵdarlıq teoriyasın ózgertiw usınıs etilgen. Kembrij teńlemesi:
M = kPY, keyin Md = M / P = kY (1. 8),
Bul erda Y – real dáramat kólemi.
K koefficiyenti qolaylıq ushın naq pul formasında saqlanatuǵın pulning (paydanıń ) bul bólegin ańlatadı. Adamlar naq pul qaldıqları ushın turaqlı túrde satıp alıw qábiletin saqlawshı. Haqıyqıy naq pul rezervlerine talap dáramat menen proporcional bolıp tabıladı. Onıń ushın baxa dárejesi pul massasınıń nominal ma`nisine proporcional túrde ózgeriwi kerek. Uzaq múddetli teń salmaqlılıqta pul neytral esaplanadı : pul massasındaǵı nominal ózgerisler real ekonomikalıq ózgeriwshilerge tásir etpeydi (islep shıǵarıw, bántlik, resursların bólistiriw). Bul klassik ekileniw principi. Onıń sheńberinde haqıyqıy hám nominal ózgeriwshiler ortasında teoriyalıq parq bar. Birinshisine muǵdarlıq – JMO' real kólemi, real mıynet haqı, real procent stavkaları, ekinshisine baxalar dárejesi, nominal mıynet haqı kiredi.
J. Keynsning pul teoriyasında tiykarǵı rol procent stavkasına berilgen. Ol pul ekonomikalıq agentlerdiń aktivleri portfeliniń quramındaǵı baylıq túrlerinen biri ekenliginen kelip shıqqan. Keynsning aqshaǵa bolǵan talap teoriyası likvidlikni ábzal kóriw teoriyası dep ataladı, sebebi bul teoriyaǵa qaray aktivler portfeliniń ekonomikalıq sub'ektler pul formasında bolıwdı qálegen bólegi olardıń likvidlik ózgeshelikin bahalawǵa baylanıslı. Keyns klassik mektep wákillerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw, tiykarınan aqshaǵa bolǵan tranzaktsion talapǵa itibardı qaratǵan, basqa motivlardı kórip shıqqan.
Keyns likvidligini ábzal kóriw teoriyasına kóre, ekonomikalıq agentler ózleriniń baylıqlarınıń bir bólegin (aktivler portfelin) pul formasında saqlawları ushın ush tiykarǵı xoshamet bar.

1. 
   Transaktsion motiv. Pulni tólew quralı hám mámile quralı retinde isletiw ushın baylıqtıń bir bólegi pul formasında saqlanıwı kerek.
   

2. 
   Íqtıyatlılıq motivı qápelimde múmkinshiliklerden paydalanıw yamasa qápelimde mútajliklerdi qandırıw ushın ózleriniń baylıqlarınıń bir bólegin pul formasında ıqtıyar etiw múmkinshiligine ıyelew qálewi menen baylanıslı.
   
3. 
   Spekulyativ motiv olardıń bazar ma`nisiniń tómenlewi dáwirinde onı qımbatlı qaǵazlar formasında saqlaw menen baylanıslı kapital joytıwların aldın alıw qálewi sebepli júzege keledi. Likvidlik jeńillikleri teoriyası procent stavkasına qaratılǵan bolıp, ol qarız alıwshınıń qarız beretuǵınǵa qarızǵa alınǵan pulni belgilengen múddet ishinde isletiw ornına tóliytuǵın procentlerin belgileydi.
   

Haqıyqıy hám nominal procent stavkaların ajrating. Haqıyqıy procent stavkası ® aqshaǵa alternativa retinde saqlanıwı múmkin bolǵan aktivlerden tushumni ańlatadı. Haqıyqıy procent stavkası – bul iyesiniń payızın keltiretuǵın alternativ aktivler formasında emes, bálki baylıqtıń bir bólegin paydasız pul formasında iyelewi ushın tolıqlaniwii kerek bolǵan « baha».
Ekonomikada pulning rolin aytıwda neoklassikistlar hám keynsianizm ortasındaǵı tiykarǵı parqlar tómendegilerden ibarat. Keynschilar pulni ekinshi dárejeli rolga beriwedi, neoklassikistlar áyne pul mámilesi islep shıǵarıw dárejesin, bandligini hám baxalardı belgileydi, dep esaplasadı.
Olar pul mámilesi mánisin túrlishe aytadilar. Neoklassikistlar tezlikti (v) turaqlı dep esaplasadı. Biraq eger pul mámilesi tezligi (v) turaqlı bolsa, ol halda ayırbaslawdıń muǵdarlıq teńlemesinen (Mv = Y) haqıyqattan da pul muǵdarı menen JMO' ortasında tikkeley baylanıslılıq kelip shıǵadı. Keynsiyaliklar bolsa pul massasınıń ózgeriwi birinshi náwbette procent stavkası dárejesin, keyininen investitsiya talabın ózgertiredi hám tek multiplikator arqalı nominal Jalpı ishki ónimdiń ózgeriwin keltirip shıǵaradı dep esaplasadı. Neoklassikistlarning pikrine qaraǵanda, uzaq múddetli siyasatda mámleket pul massasınıń (M) aqılǵa say turaqlı artıwın támiyinlewi kerek. Neoklassikistlardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, Keynschilar pul massasınıń kóbeyiwi kóplegen unamsız aqıbetlerge alıp keledi dep esaplasadı. Eger pul usınısı o'sse ol jaǵdayda oǵan bolǵan talap azayadı hám kredit baxası da paseyedi, yaǵnıy.procent stavkası, hám ol pul usınısınıń ósiwine juwap beriwdi toqtatadı. Nátiyjede, ekonomika « likvidlik tuzagina» túsedi hám tiykarǵı makroekonomikalıq parametrler ortasındaǵı funktsional baylanıslılıqlar buz'ladı. Sol sebepli, neoklassikistlardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, keynsshiler pulni emes, finans siyasatın ekonomikanı turaqlılashtirishning tiykarǵı quralı dep esaplasadı.