Mehnat taqsimotining bir necha turlari mavjud

Birinchi bosqich. Bu ibtidoiy jamiyatdagi tabiiy mehnat taqsimoti. Bunday jamiyatda har doim qisman har bir insonning tabiati, qisman odatlar va qisman siz bilgan miqyosdagi iqtisod bilan belgilanadigan ma'lum bir majburiyat taqsimoti mavjud edi. Qoida tariqasida, erkaklar ov va urush bilan shug'ullangan, ayollar esa o'choqni kuzatib, bolalarni boqishgan. Bundan tashqari, deyarli har qanday qabilada rahbar va ruhoniy (shaman, sehrgar va boshqalar) kabi "kasblar" ni topish mumkin edi.
Ikkinchi bosqich. Jamiyat a'zolarining soni ortib borishi bilan har bir tovarga bo'lgan ehtiyoj ortib boradi va alohida shaxslarning alohida tovar ishlab chiqarishga diqqatini jamlashi mumkin bo'ladi. Shuning uchun jamiyatlarda (hunarmandlar, dehqonlar, chorvadorlar va boshqalar) turli kasblar paydo bo`ladi.Kasblarni aniqlash jarayoni, albatta, mehnat qurollari ishlab chiqarishdan boshlanadi. Tosh asrida ham (!) tosh asboblarni kesish va maydalash bilan shug‘ullanuvchi hunarmandlar bo‘lgan. Temirning kashf etilishi bilan o'tmishda eng keng tarqalgan kasblardan biri temirchi paydo bo'ladi.Bu bosqichning o'ziga xos xususiyati shundaki, ishlab chiqaruvchi o'z kasbi bilan bog'liq barcha (yoki deyarli barcha) mumkin bo'lgan mahsulotlarni ishlab chiqaradi (qoida tariqasida, bu qaysidir turdagi xom ashyoni qayta ishlash). Masalan, temirchi tirnoq va taqadan tortib, omoch va qilichgacha, duradgor taburetdan tortib shkafgacha va hokazolarni bajaradi.Mehnat taqsimotining ushbu bosqichida hunarmandning oila a'zolarining bir qismi yoki hatto butun oila yordam beradi. uni ishlab chiqarishda, muayyan operatsiyalarni bajarishda. Misol uchun, temirchi yoki duradgorga o'g'il va aka-uka yordam berishi mumkin, to'quvchi yoki novvoyga = xotini va qizlari.
Uchinchi bosqich. Aholi sonining ko'payishi va shunga mos ravishda alohida mahsulotlarga bo'lgan talabning ko'payishi bilan hunarmandlar har qanday tovar ishlab chiqarishga e'tibor qarata boshlaydilar. Ba'zi temirchilar taqa yasaydi, boshqalari faqat pichoq va qaychi, uchinchilari faqat turli o'lchamdagi mixlar, to'rtinchi faqat qurollar va boshqalar. Masalan, Qadimgi Rossiyada yog'ochga ishlov beruvchilarning quyidagi nomlari mavjud edi: yog'ochni qayta ishlash ustalari, kema quruvchilar, ko'prikchilar, yog'och ishlovchilar, quruvchilar, shahar aholisi (shaharlarni mustahkamlash), yovuz (qo'chqorlar ishlab chiqarish), kamonchilar, xudolar, bochkalar, chanalar, aravachilar va boshqalar mehnat kooperatsiyasi.Mehnat unumdorligiga ta'sir qiluvchi muhim omil - mehnat kooperatsiyasi. Mehnat taqsimoti qanchalik chuqurlashib, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi torayib borsa, ishlab chiqaruvchilarning o‘zaro bog‘liqligi shunchalik ko‘p bo‘lsa, turli tarmoqlar o‘rtasidagi harakatlarni muvofiqlashtirish va muvofiqlashtirish zarur bo‘ladi. O'zaro bog'liqlik sharoitida ishlash uchun korxona sharoitida ham, butun jamiyat sharoitida ham mehnat kooperatsiyasi zarur. mehnat kooperatsiyasi- mehnatni tashkil etish shakli, mehnatni bajarish, bu jarayonning turli operatsiyalarini bajaradigan muhim miqdordagi ishchilarning yagona mehnat jarayonida birgalikda ishtirok etishiga asoslangan. Ijtimoiy mehnatni tashkil etish shakli, unda ko'p sonli odamlar bir xil mehnat jarayonida yoki turli, ammo o'zaro bog'liq bo'lgan mehnat jarayonlarida birgalikda ishtirok etadilar.
Iqtisodiy taraqqiyotning asosi tabiatning o'zini yaratish - odamlar o'rtasida yosh, jins, jismoniy, fiziologik va boshqa xususiyatlardan kelib chiqqan holda funktsiyalarni taqsimlashdir. Lekin inson sifat jihatidan oldinga qadam tashlab, funksiyalarning tabiiy taqsimotidan iqtisodiyot va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning asosiga aylangan mehnat taqsimotiga o‘ta oldi. Odamlarning iqtisodiy hamkorligi mexanizmi qaysidir guruh yoki shaxsning diqqatini qat'iy belgilangan ish turini bajarishga qaratishini, boshqalari esa boshqa faoliyat turlari bilan shug'ullanishini nazarda tutadi.
"Mehnat taqsimoti" tushunchasi
Jamiyatning har bir a’zosi bajaradigan faoliyat turlarini ajratib ko‘rsatishga e’tibor qaratsangiz, u holda barcha odamlar o‘z kasblari, faoliyati, bajaradigan funksiyalari xususiyatiga ko‘ra u yoki bu tarzda bir-biridan ajratilganligini ko‘rishingiz mumkin. Bu izolyatsiya mehnat taqsimotidir. Binobarin, mehnat taqsimoti mehnat faoliyatining turli turlarini tabaqalashtirish va amalga oshirishning ijtimoiy shakllarida sodir bo'ladigan muayyan faoliyat turlarini ajratib olish, birlashtirish, o'zgartirishning tarixiy jarayonidir.
Endi biz bilamizki, hayotimizda biz faqat ma'lum faoliyat turlarini bajarishga mahkummiz, shu bilan birga ular umumiy holda "suzish" usuli va yo'nalishini erkin tanlash uchun "chegarasiz dengiz" ni ifodalaydi. Lekin bizning faoliyatimiz tor doirada bo'lsa, biz haqiqatan ham shunchalik erkinmidik? Nega shunday bo'ladiki, faqat tor va o'ziga xos faoliyat turini amalga oshirgan holda, biz hech qanday tarzda bog'liq bo'lmagan yoki ish faoliyatimiz bilan shartli ravishda bog'liq bo'lmagan barcha kerakli imtiyozlarga egamiz? Bir oz mulohaza yuritgandan so'ng, odamlar o'zlarining mehnat faoliyati natijalarini almashgani uchun hamma narsaga (yoki deyarli hamma narsaga) ega degan xulosaga kelish mumkin.
Jamiyatda mehnat taqsimoti doimiy ravishda o'zgarib turadi va mehnat jarayonining o'zi murakkablashib, chuqurlashib borayotganligi sababli, mehnat faoliyatining har xil turlari tizimi tobora murakkablashib bormoqda.
Har qanday narsani ishlab chiqarishga va o'z mehnati mahsulini boshqa odamlarning mehnati mahsulotiga almashtirishga harakat qilgan odam tez orada kashf etdi: bu uning vaqtini va kuchini tejaydi, chunki ayirboshlashning barcha ishtirokchilarining mehnat unumdorligi. tovarlar ko'payadi. Shunday ekan, qadim zamonlarda boshlangan mehnat taqsimotini kengaytirish va chuqurlashtirish mexanizmi bugungi kungacha ham to‘g‘ri ishlamoqda, odamlarga mavjud resurslardan eng oqilona foydalanishga va eng katta foyda olishga yordam bermoqda.
Mehnat faoliyatining har xil turlarini izolyatsiya qilish ishlab chiqarish jarayonining har bir ishtirokchisiga o'zi tanlagan ish bo'yicha yuqori malakaga erishish uchun sharoit yaratadi, bu esa ishlab chiqarilgan mahsulot sifatini yanada yaxshilash va ishlab chiqarish hajmini oshirishni ta'minlaydi.
Hosildorlik va mehnat intensivligi
Xulosa qilish mumkinki, tovar ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun ayirboshlash uchun mo'ljallangan mehnat mahsulidir, ya'ni. tovar ishlab chiqaruvchining o'zi emas, balki jamiyatning istalgan a'zosining ehtiyojlari. Yuqorida aytib o'tilganidek, har qanday tovar ayirboshlash qiymatiga yoki boshqa tovarlarga ma'lum nisbatda almashish qobiliyatiga ega. Biroq, barcha tovarlar u yoki bu ehtiyojni qondira olgani uchungina ayirboshlashga kiradi. Bu u yoki bu xo'jalik sub'ekti tomonidan sotib olingan tovarning qiymati.
Barter va tovar aylanmasi
Dastlab, odamlar oddiy tovar birjasi yoki tovarlarni sotish va sotib olish vaqtga to'g'ri keladigan va pul ishtirokisiz sodir bo'ladigan birja munosabatlariga kirishgan. Bunday tovar birjasining shakli quyidagicha: T (tovar) - T (tovar). Tovar birjasining rivojlanishi natijasida faoliyat turlarini ajratib olish uchun tobora ko'proq imkoniyatlar ochildi, chunki tovar ishlab chiqaruvchi ishlab chiqarishdan ataylab bosh tortgan etishmayotgan tovar yoki mahsulotlarni olish kafolati ortib bordi. Tovar munosabatlarining rivojlanishi jarayonida tovar birjasi tovar aylanmasi bilan almashtirilgunga qadar sezilarli o'zgarishlarni boshdan kechirdi, u pulga asoslangan - har qanday mahsulotga ayirboshlash imkoniyatiga ega bo'lgan universal xarid vositasi.
Pulning paydo bo'lishi bilan ayirboshlash ikki qarama-qarshi va bir-birini to'ldiruvchi aktga bo'lingan: sotish va sotib olish. Bu vositachi savdogarning birjaga qo‘shilishi uchun sharoit yaratdi. Natijada yangi yirik mehnat taqsimoti (ilgari ovchilikning dehqonchilikdan, keyin hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralishi mavjud edi) - savdoning alohida yirik iqtisodiy faoliyat turiga ajralishi yuzaga keldi. Demak, tovar muomalasi pul ekvivalenti vositasida amalga oshiriladigan ayirboshlash munosabatlaridir. U quyidagi shaklga ega: T (tovar) - D (pul) - T (tovar).
Mehnat taqsimotining turlari
Mehnat taqsimoti tizimining umumiy tushunchasi uchun biz uning har xil turlarining tavsifini beramiz.
Tabiiy mehnat taqsimoti
Tarixiy jihatdan tabiiy mehnat taqsimoti birinchi bo'lib paydo bo'lgan. Tabiiy mehnat taqsimoti mehnat faoliyati turlarini jins va yoshga qarab ajratish jarayonidir. Bu mehnat taqsimoti insoniyat jamiyati shakllanishining boshida hal qiluvchi rol o'ynadi: erkaklar va ayollar, o'smirlar, kattalar va keksalar o'rtasida.
Bunday mehnat taqsimoti tabiiy deb ataladi, chunki uning xarakteri insonning tabiatidan, har birimiz jismoniy, aqliy va ma'naviy fazilatlarimiz tufayli bajarishimiz kerak bo'lgan funktsiyalarni chegaralashdan kelib chiqadi. Shuni unutmasligimiz kerakki, dastlab har birimiz muayyan faoliyat turlarini bajarishga eng tabiiy ravishda moslashganmiz. Yoki faylasuf Grigoriy Skovoroda aytganidek, har bir insonning muayyan faoliyat turiga "yaqinligi". Demak, mehnat taqsimotining qaysi turini ko'rib chiqsak, shuni yodda tutishimiz kerakki, ko'rinadigan yoki ko'rinmas holda, unda har doim tabiiy mehnat taqsimoti mavjud. Tabiiy moment har bir insonning o'zini o'zi anglash yo'llari, shakllari va usullarini izlashda eng katta kuch bilan namoyon bo'ladi, bu ko'pincha nafaqat ish joyini o'zgartirishga, balki mehnat faoliyati turini ham o'zgartirishga olib keladi. Biroq, bu, o'z navbatida, mehnat faoliyatini tanlash erkinligining mavjudligiga bog'liq bo'lib, u nafaqat shaxsiy omil, balki inson hayoti va jamiyatining iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ma'naviy va siyosiy sharoitlari bilan ham oldindan belgilanadi.
Hech bir ijtimoiy-iqtisodiy tizim, u qanchalik rivojlangan bo‘lmasin, tabiiy mehnat taqsimotidan, ayniqsa, ayollar mehnatiga nisbatan voz kecha olmaydi yoki voz kechishi kerak emas. Buni ayolning sog'lig'iga zarar etkazadigan va odamlarning yangi avlodiga ta'sir qiladigan mehnat faoliyati turlari bilan bog'lash mumkin emas. Aks holda, jamiyat kelajakda nafaqat ulkan iqtisodiy, balki ma’naviy va ma’naviy yo‘qotishlarga, millatning genetik fondining buzilishiga ham duchor bo‘ladi.
Texnik mehnat taqsimoti
Mehnat taqsimotining yana bir turi - uning texnik taqsimoti. Texnik mehnat taqsimoti - bu ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarining, birinchi navbatda, asbob-uskunalar va texnologiyaning o'ziga xos xususiyati bilan oldindan belgilab qo'yilgan odamlarning mehnat faoliyatining shunday tabaqalanishi. Ushbu turdagi mehnat taqsimotining rivojlanishini ko'rsatadigan elementar misolni ko'rib chiqing. Biror kishi tikuv uchun oddiy igna va ipga ega bo'lganida, bu vosita mehnatni tashkil etishning ma'lum bir tizimini joriy qildi va ko'plab ishlaydigan ishchilarni talab qildi. Tikuv mashinasi igna o'rnini bosganda, mehnatni boshqa tashkil etish talab qilindi, buning natijasida ushbu turdagi faoliyat bilan shug'ullanadigan odamlarning katta qismi ozod qilindi. Natijada ular o'z mehnatlarini qo'llashning boshqa sohalarini izlashga majbur bo'ldilar. Bu erda qo'l asbobini (igna) mexanizmga (tikuv mashinasi) almashtirishning o'zi mavjud mehnat taqsimoti tizimida o'zgarishlarni talab qildi.
Binobarin, yangi turdagi asbob-uskunalar, texnologiyalar, xom ashyo, materiallarning paydo bo'lishi va ulardan ishlab chiqarish jarayonida foydalanish yangi mehnat taqsimotini talab qiladi. Tabiiy mehnat taqsimoti dastlab inson tabiati tomonidan yuklanganidek, texnik mehnat taqsimoti ham vujudga kelayotgan yangi texnik vositalar, ishlab chiqarish vositalarining tabiati bilan yuklanadi.
Ijtimoiy mehnat taqsimoti
Va nihoyat, ijtimoiy mehnat taqsimoti, ya'ni ularning o'zaro ta'sirida va iqtisodiy omillar (xarajatlar, narxlar, foyda, talab, taklif, soliqlar va boshqalar) bilan birlikda olingan tabiiy va texnik mehnat taqsimoti haqida to'xtalib o'tish kerak. , qaysi izolyatsiya ta'siri ostida mehnat faoliyatining turli turlarini farqlash. Ijtimoiy mehnat taqsimoti tushunchasi har qanday faoliyat turini shaxsdan (tabiiy mehnat taqsimoti) va moddiy-texnik vositalardan (texnik mehnat taqsimoti) tashqarida amalga oshirish mumkin emasligi sababli tabiiy va texnik mehnat taqsimotini o'z ichiga oladi. ) ishlab chiqarish jarayonida odamlar tomonidan qo'llaniladigan. Ishlab chiqarish faoliyatida odamlar eskirgan yoki yangi asbob-uskunalardan foydalanadilar, lekin har qanday holatda ham u tegishli texnik mehnat taqsimot tizimini joriy qiladi.
Ijtimoiy mehnat taqsimotiga kelsak, uni ishlab chiqarishning ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlari oldindan belgilab beradi, deyishimiz mumkin. Masalan, dehqonlar maʼlum yer uchastkalariga ega boʻlib, ham oʻsimlikchilik, ham chorvachilik bilan shugʻullanadi. Biroq, to‘plangan tajriba va iqtisodiy hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, agar ularning ba’zilari asosan ozuqa yetishtirish va tayyorlashga ixtisoslashgan bo‘lsa, boshqalari faqat hayvonlarni boqish bilan shug‘ullansa, har ikkalasi uchun ham ishlab chiqarish xarajatlari sezilarli darajada kamayadi. Vaqt o‘tishi bilan go‘sht-sut chorvachiligini alohida band qilish orqali ishlab chiqarish xarajatlarini tejashga erishish mumkinligi ma’lum bo‘ldi. Demak, chorvachilikdan chorvachilikdan chorvachilikdan ajralish, so’ngra chorvachilikda go’sht-sut sohalariga mehnat taqsimoti vujudga keladi.
Tarixan chorvachilik va oʻsimlikchilik oʻrtasidagi mehnat taqsimoti dastlab tabiiy-iqlim sharoitlarining bevosita taʼsiri ostida kechgan. Ulardagi farq ikkala holatda ham arzonroq xarajatlarni ta'minladi. Ikkala sektor ham o'z natijalarini baham ko'rishdan foyda ko'rdi. Shuni ta'kidlash kerakki, bozor munosabatlari sharoitida mehnat taqsimoti hal qiluvchi darajada iqtisodiy maqsadga muvofiqlik, qo'shimcha foyda olish, daromad olish, xarajatlarni kamaytirish va boshqalar bilan belgilanadi.
Sohaviy va hududiy mehnat taqsimoti
Ijtimoiy mehnat taqsimoti doirasida tarmoq va hududiy mehnat taqsimotini alohida ajratib ko‘rsatish zarur. Tarmoqli mehnat taqsimoti ishlab chiqarish sharoitlari, foydalaniladigan xom ashyo, texnologiya, asbob-uskunalar va ishlab chiqarilayotgan mahsulotning tabiati bilan oldindan belgilanadi. Hududiy mehnat taqsimoti mehnat faoliyatining har xil turlarini fazoda taqsimlanishi bilan tavsiflanadi. Uning rivojlanishi tabiiy va iqlim sharoitlaridagi farqlar bilan ham, iqtisodiy omillar bilan ham oldindan belgilanadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar, transport va aloqa vositalarining rivojlanishi bilan iqtisodiy omillar asosiy rol o'ynaydi. Biroq, qazib oluvchi sanoat va qishloq xo'jaligining rivojlanishi tabiiy omillar bilan bog'liq. Hududiy mehnat taqsimotining turlari mintaqaviy, mintaqaviy va xalqaro mehnat taqsimotidir. Lekin na tarmoq, na hududiy mehnat taqsimoti bir-biridan tashqarida bo'lishi mumkin emas.
Umumiy, xususiy va individual mehnat taqsimoti
Ijtimoiy mehnat taqsimotida qamrovi, mustaqillik darajasi, shuningdek, turli ishlab chiqarish turlari o'rtasidagi texnik, texnologik, tashkiliy va iqtisodiy munosabatlar nuqtai nazaridan uning uchta shaklini ajratib ko'rsatish muhimdir: umumiy, xususiy va individual. . Umumiy mehnat taqsimoti mahsulot shaklida bir-biridan farq qiluvchi yirik faoliyat turlarini (sohalarini) ajratish bilan tavsiflanadi. U chorvador qabilalarni taqsimlashni o'z ichiga oladi, ya'ni. chorvachilikning dehqonchilikdan, hunarmandchilikning dehqonchilikdan (keyinchalik - sanoat va qishloq xo'jaligi), savdoning sanoatdan ajralishi. XX asrda. xizmat ko'rsatish, ilmiy ishlab chiqarish, kommunal xo'jalik, agrosanoat kompleksi, kredit-moliya sohasi kabi yirik faoliyat turlari ajralib chiqdi va izolyatsiya qilindi.
Xususiy mehnat taqsimoti - bu alohida tarmoqlarni ishlab chiqarishning yirik tarmoqlari doirasida ajratish jarayoni. Bu texnik va texnologik birlik bilan birlashtirilgan tayyor bir hil yoki shunga o'xshash mahsulotlarni chiqarish bilan tavsiflanadi. Xususiy mehnat taqsimoti alohida tarmoqlarni ham, kichik tarmoqlarni ham, alohida tarmoqlarni ham o'z ichiga oladi. Masalan, sanoat doirasida mashinasozlik, metallurgiya, tog'-kon sanoati kabi tarmoqlarni nomlash mumkin, ular o'z navbatida bir qancha kichik tarmoqlarni ham o'z ichiga oladi. Shunday qilib, mashinasozlikda stanoksozlik, transport muhandisligi, elektrotexnika va elektronika kabi yetmishdan ortiq kichik tarmoqlar va tarmoqlar mavjud. Bunday ajratish yuqorida sanab o'tilgan barcha boshqa asosiy ishlab chiqarish turlariga ham xosdir.
Yakka tartibdagi mehnat taqsimoti tayyor mahsulotning alohida komponentlarini ishlab chiqarishni izolyatsiya qilishni, shuningdek, individual texnologik operatsiyalarni taqsimlashni tavsiflaydi. U kichik detallar, tugunlar bo'yicha (qismlar, agregatlar, butlovchi qismlar ishlab chiqarish) va operatsion (fizik, elektrofizik, elektrokimyoviy ishlov berish bo'yicha texnologik operatsiyalar) mehnat taqsimotini o'z ichiga oladi. Yagona mehnat taqsimoti, qoida tariqasida, alohida korxonalar doirasida amalga oshiriladi.
Tarixan ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanish tendentsiyasi umumiy mehnat taqsimotidan xususiyga va xususiydan yakka tartibdagi mehnat taqsimotiga o‘tish bilan belgilandi. Shu munosabat bilan aytishimiz mumkinki, ijtimoiy mehnat taqsimoti o‘z taraqqiyotida uch bosqichni bosib o‘tdi, ularning har biri umumiy mehnat taqsimoti, so‘ngra xususiy, keyin esa shaxs tomonidan belgilandi. Biroq, ko'rinib turibdiki, ijtimoiy mehnat taqsimotini rivojlantirishning ushbu sxemasini mutlaqlashtirish kerak emas. Quyida mehnat taqsimotining har bir keyingi turi tarixan oldingi bo'linish turlarining rivojlanishi uchun boshlang'ich asos bo'lishi mumkinligi ko'rsatiladi.
Mehnat taqsimotining namoyon bo'lish shakllari
Ijtimoiy mehnat taqsimotining namoyon bo'lish shakllariga differentsiatsiya, ixtisoslashuv, universallashtirish va diversifikatsiya kiradi.
Differentsiatsiya
Differentsiatsiya ishlab chiqarish vositalari, texnologiya va qo'llaniladigan mehnatning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda alohida tarmoqlarni ajratib olish, "tarmoqqa ajratish" jarayonidan iborat. Boshqacha aytganda, bu ijtimoiy ishlab chiqarishning tobora ko'proq yangi faoliyat turlariga bo'linish jarayonidir. Masalan, avval tovar ishlab chiqaruvchi nafaqat har qanday tovar ishlab chiqarish, balki ularni sotish bilan ham shug'ullangan. Endi u butun e'tiborini mahsulot ishlab chiqarishga qaratdi, ularni amalga oshirish esa boshqa, butunlay mustaqil xo'jalik sub'ekti tomonidan amalga oshiriladi. Shunday qilib, yagona iqtisodiy faoliyat uning ikkita turiga ajratildi, ularning har biri ushbu birlik doirasida allaqachon mavjud edi.
Mutaxassislik
Ixtisoslashuvni farqlashdan ajratish kerak. Ixtisoslashuv differensiatsiyaga asoslanadi, lekin u kuchlarni ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tor doirasiga qaratish asosida rivojlanadi. Ixtisoslashuv, go'yo, differentsiatsiya jarayonini mustahkamlaydi va chuqurlashtiradi. Yuqoridagi misolda ishlab chiqarishni sotishdan (savdo) ajratish mavjud edi. Aytaylik, tovar ishlab chiqaruvchisi har xil turdagi mebellarni ishlab chiqardi, lekin keyinchalik o'z kuchini faqat yotoqxona to'plamlarini ishlab chiqarishga qaratishga qaror qildi. Tovar ishlab chiqaruvchi mebel ishlab chiqarishdan voz kechmadi, balki universal mehnat qurollarini ixtisoslashganlar bilan almashtirish asosida ishlab chiqarishni qayta tashkil etmoqda; ishchi kuchi, shuningdek, muayyan faoliyat sohasidagi tajriba va bilimlarning afzalliklari asosida tanlanadi. Albatta, ko'plab konventsiyalar va o'tish davri holatlari mavjud, ammo bu ikki tushunchani - farqlash va ixtisoslashuvni farqlash hali ham kerak.
Universallashtirish
Universallashtirish ixtisoslashuvga qarama-qarshidir. U keng turdagi tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish yoki sotishga asoslangan. Bir korxonada barcha turdagi va turdagi mebellar ishlab chiqarish va hatto oshxona anjomlari, vilkalar pichoqlari ishlab chiqarish misol bo'la oladi. Savdoda bunday ishlab chiqarishning analogi univermag bo'lib xizmat qilishi mumkin.
Ishlab chiqarishning kontsentratsiyasiga kelsak, u o'zining texnik ko'rinishini ishlab chiqarish vositalari (mashinalar, asbob-uskunalar, odamlar, xom ashyo) va mehnatning bir korxona doirasida doimiy ravishda ortib borayotgan konsentratsiyasida topadi. Biroq, ishlab chiqarishning rivojlanish yo'nalishi ularning konsentratsiyasining xususiyatiga bog'liq: u universallashtirish yo'lidan boradimi yoki - ixtisoslashuv. Bu texnologiya va qo'llaniladigan texnologiyalar va xom ashyoning bir xillik darajasi va shuning uchun ishchi kuchi bilan bog'liq.
Diversifikatsiya
Ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish alohida e'tiborga loyiqdir. Diversifikatsiya deganda mahsulot assortimentini kengaytirish tushunilishi kerak. Bunga ikki yo'l bilan erishiladi. Birinchisi, bozorni diversifikatsiya qilish. Bu boshqa korxonalar tomonidan allaqachon ishlab chiqariladigan ishlab chiqarilgan mahsulotlar turlarining kengayishi bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga, ko'pincha bunday diversifikatsiya jarayoni bir xil mahsulotlarni ishlab chiqaradigan korxonalar bilan singdirish yoki qo'shilish bilan birga keladi. Asosiysi, bu holatda, qoida tariqasida, xaridorga taklif qilinadigan tovarlar assortimentini boyitish yo'q.
Ikkinchi yo'l - ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish, bu bevosita fan-texnika taraqqiyoti (STP), sifat jihatidan yangi tovarlar va texnologiyalarning paydo bo'lishi bilan bog'liq. Ushbu turdagi diversifikatsiya bozorni diversifikatsiya qilishdan farqli o'laroq, ilgari mavjud bo'lmagan ehtiyojlarni shakllantiradi va qondiradi yoki yangi mahsulot yoki xizmat bilan mavjud ehtiyojlarni qondiradi. Qoida tariqasida, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish ma'lum bir korxonada mavjud ishlab chiqarish bilan chambarchas bog'liq bo'lib, undan organik ravishda o'sib boradi.
Sanoat diversifikatsiyasi doirasida texnologik, batafsil va mahsulot diversifikatsiyasini ajratish kerak. Mahsulotni diversifikatsiya qilish keng ko‘lamda rivojlanmoqda. Shunday qilib, bir xil texnologik operatsiyalar, qismlar, yig'ilishlar, butlovchi qismlar yordamida o'zlarining funktsional maqsadlari bo'yicha juda xilma-xil bo'lgan tayyor mahsulotlar va mahsulotlarni yig'ish mumkin. Ammo bu tayyor mahsulotlarning tarkibiy qismlarini ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish jarayonini kengaytirish sharoitidagina mumkin bo'ladi. Ilmiy-texnika taraqqiyoti natijasida ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish umumiy, xususiy va individual mehnat taqsimotining rivojlanish tendentsiyalarining o'zgarishiga olib keldi.
Mehnat taqsimoti rivojlanishining zamonaviy tendentsiyalari
Mahsulotlarning strukturaviy va texnologik umumiyligi
Shunday qilib, ijtimoiy mehnat taqsimoti rivojlanishining hozirgi tendentsiyalarini ko'rib chiqaylik. Avvalo, shuni ta'kidlaymizki, ilmiy-texnika taraqqiyoti ta'siri ostida ishlab chiqarilgan mahsulotlar turlarining, birinchi navbatda, yig'ilishlar, qismlar va butlovchi qismlarning konstruktiv va texnologik umumiyligi tobora ko'proq namoyon bo'lmoqda. Shunday qilib, zamonaviy uskunalar va transport vositalarining taxminan 60-75% o'xshash yoki bir xil komponentlar va qismlardan iborat. Bu batafsil va texnologik diversifikatsiyaning natijasidir.
Ijtimoiy ishlab chiqarishning diversifikatsiyasi tarmoq tabaqalanishiga ta'sir qilmay qolmadi. Mahsulotni diversifikatsiya qilishning misli ko'rilmagan sur'atlari sharoitida tarmoq differentsiatsiyasi tamoyili ijtimoiy mehnat taqsimoti tendentsiyalari va fan-texnika taraqqiyoti talablariga zid keldi.
Har xil turdagi mahsulotlarning doimiy o'sib borayotgan massasining o'sib borayotgan konstruktiv va texnologik umumiyligi tayyor mahsulotlar va ularning tarkibiy qismlarini ishlab chiqarishni haqiqiy izolyatsiya qilishning murakkab va qarama-qarshi jarayonini keltirib chiqaradi. Gap shundaki, bir xil xo‘jalik tarmog‘iga mansub ko‘p turdagi mahsulotlar birliklari, agregatlari, detallari va butlovchilari jihatidan bir-biriga mos kelmaydigan bo‘lsa, boshqa tarmoqlar mahsulotlarida ular bilan tuzilish jihatdan umumiy elementlar ko‘p. Masalan, engil avtomobillar va yuk mashinalari o'rtasida umumiy narsa yo'q, ularning ishlash tamoyillari va butlovchi qismlar va qismlarning nomlaridan tashqari, ikkinchisida esa yo'l qurilishi, traktor uchun mos keladigan asbob-uskunalar toifasidagi mahsulotlar bilan bir xil komponentlar juda ko'p. , qishloq xo'jaligi muhandisligi.
Yagona bo'linmaning xususiy bo'linishiga rivojlanishi
Aftidan, butlovchi buyumlarning zamonaviy ishlab chiqarilishi o'z rivojlanishining o'sha bosqichida bo'lib, bu davrda ularni ishlab chiqarish alohida korxonalar doirasidan tashqariga chiqib, alohida tarmoqlarga yakkalanib qolgan. Yagona mehnat taqsimotining korxona chegarasidan tashqariga chiqishi boshqa tendentsiyaning rivojlanishi - yagona mehnat taqsimotining xususiyga aylanishi bilan majburiy va ob'ektiv bog'liqdir. Agar butlovchi buyumlarning maxsus ixtisoslashtirilgan ishlab chiqarilishi bitta yakuniy mahsulot bilan chambarchas bog'liq bo'lib qolsa, ma'lum va ba'zan sezilarli og'ishlarga qaramay, yagona mehnat taqsimoti haqida gapirish mumkin. Bunday ishlab chiqarish bir qator yakuniy mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun texnik, texnologik, tashkiliy, iqtisodiy aloqalar majmuasini yopib qo'ysa, u ishlab chiqarish yo'nalishlarini tanlash bilan bog'liq holda mustaqil, teng va ba'zan oldindan belgilovchi ahamiyatga ega bo'ladi. tayyor mahsulot ishlab chiqaradigan sanoat tarmoqlari.
Jamiyat doirasida ishlab chiqarishning batafsil va texnologik ixtisoslashuvining rivojlanishi oddiy kooperatsiyadan (mehnatning turi, turi, mahsulot turi bo'yicha taqsimlanishiga asoslangan) ishlab chiqarishning batafsil va texnologik jihatdan yuqori darajada ixtisoslashgan tarmoqlarini birlashtirishga asoslangan kompleksga o'tish uchun asos yaratadi. alohida korxonalar, birlashmalar emas, balki sanoat majmualari doirasida. Birliklarni, qismlarni, butlovchi qismlarni ishlab chiqarish uchun alohida tarmoqlarning o'sishi va ularning konstruktiv va texnologik umumiyligini aniqlash bilan bir xil tarmoqlarning integratsiyasi sodir bo'ladi. Bu tarmoqlararo mahsulot ishlab chiqarish uchun mustaqil tarmoqlar va tarmoqlarning shakllanishiga olib keladi.
Ushbu jarayonlarning iqtisodiy mazmuni shundan iboratki, tarkibiy qismning ma'lum bir turdagi tayyor mahsulotga qattiq biriktirilishi qisman mahsulotning foydalanish qiymatining ustun rolini va aksincha, qisman mahsulotdan foydalanishni ko'rsatadi. mahsulotlarning keng assortimenti qiymatning etakchi rolini ko'rsatadi. Aytish mumkinki, ayirboshlashda foydalanish qiymati qanchalik ustun bo'lsa, individual mehnat taqsimoti ko'lami qanchalik keng bo'lsa, ayirboshlash qiymati qanchalik tez-tez va tez namoyon bo'lsa, muayyan mehnat taqsimotining rivojlanishi shunchalik yaqqol namoyon bo'ladi. Binobarin, yagona mehnat taqsimotining xususiyga aylanib borishi bilan qisman mahsulotlarning ortib borayotgan qismi tovar sifatida mustaqil qiymat kasb etadi, bu esa tovar ishlab chiqarish, bozor munosabatlari rivojlanishining yangi bosqichidan dalolat beradi.
Sanoat ishlab chiqarishini yanada rivojlantirish jarayonida xususiy mehnat taqsimotining ortib borayotgan roli, bir tomondan, tarkibiy va texnologik jihatdan bir-biriga bog'liq bo'lgan yarim mahsulot ishlab chiqarish bo'yicha tarmoqlararo tarmoqlarning shakllanishida, ikkinchi tomondan, sanoat ishlab chiqarishining o'zaro ta'sirida namoyon bo'ladi. turdosh, lekin alohida sanoat va tarmoqlarni sanoat komplekslariga birlashtirishda.
Xususiy mehnat taqsimoti uning umumiy taqsimotining asosi sifatida
Xususiy mehnat taqsimotining ko'rib chiqilayotgan tendentsiyasi, albatta, uning an'anaviy tarzda - mehnat taqsimoti doirasida rivojlanishini istisno etmaydi. Shu bilan birga, mehnat faoliyatining har xil turlari vujudga keladigan, o'zgarib turadigan va bo'linib, shu bilan iqtisodiy faoliyatning yangi yirik turlarini shakllantirish uchun asos yaratadi. Bunday yangi tuzilmalarga kommunal xizmatlar, agrosanoat majmuasi (AIC), infratuzilma va ilmiy ishlab chiqarish kiradi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning bu yangi yirik sohalari sifat jihatidan yangi asosda - alohida tarmoqlarning integratsiyalashuvi orqali, ya'ni. xususiy mehnat taqsimoti asosida. Shunday qilib, qishloq xo'jaligi va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishiga xizmat qiluvchi tarmoqlar negizida agrosanoat majmuasi shakllandi. Kommunal xoʻjalik issiqlik taʼminoti, energiya taʼminoti, gaz xoʻjaligini yaxlitlashgan. Binobarin, hozirgi vaqtda ma'lum bir mehnat taqsimotining umumiydan "o'sishi" emas, balki, aksincha, muayyan mehnat taqsimoti asosida umumiy mehnat taqsimotining shakllanishi kuzatilmoqda.
Mehnat taqsimotining turli jihatlarini ko‘rib chiqib, e’tiborni shu narsaga qaratmoqchimanki, mehnat taqsimoti qanchalik keng va chuqurroq bo‘lsa, jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlari shunchalik rivojlangan bo‘ladi. A.Smit mehnat taqsimotini iqtisodiy taraqqiyotning yetakchi kuchi deb atagan. U mehnatni tashkil etish va ishlab chiqarishni boshqarish shaklidan kelib chiqadigan ijtimoiy ishlab chiqarish kuchini ifodalaydi. Ba'zan bu ishlab chiqaruvchi kuch jamiyatga kam xarajat qiladi, lekin ijtimoiy mehnat unumdorligining o'sishida ifodalangan katta daromad beradi.
Ijtimoiy ishlab chiqarish mavjudligining universal shakli sifatida mehnat taqsimotining rivojlanish tendentsiyalari iqtisodiy munosabatlarni takomillashtirishning eng muhim yo'nalishlarini aniqlash imkonini beradi. Binobarin, iqtisodiy munosabatlar mehnat taqsimotining mavjudligi va rivojlanishi uchun ijtimoiy qobiqdir. Mehnat taqsimoti tizimidagi har qanday o'zgarishlar darhol xo'jalik yurituvchi sub'ektlar o'rtasidagi munosabatlar tizimiga ta'sir qiladi: ularning ba'zilari o'rtasida iqtisodiy aloqalar to'xtaydi, boshqalari o'rtasida esa, aksincha, paydo bo'ladi. Demak, ijtimoiy mehnat taqsimoti va uning ijtimoiylashuvi ijtimoiy ishlab chiqarishning ham moddiy-texnik (ishlab chiqarish kuchlari), ham ijtimoiy-iqtisodiy (ishlab chiqarish munosabatlari) tomonlarini aks ettiradi.
Mehnat va ishlab chiqarishni ijtimoiylashtirish
Mehnat taqsimotining kengayishi va chuqurlashishi alohida faoliyat turlarining o'zaro shartlanishi va oldindan belgilanishini nazarda tutadi va ularning bir-birisiz mavjud bo'lishini imkonsiz qiladi. Shu munosabat bilan, biz mehnat taqsimotining chuqurlashishi va kengayishi bilan bir vaqtning o'zida uning ijtimoiylashuvi jarayoni ham rivojlanmoqda, degan xulosaga kelishimiz mumkin. Mehnatni ijtimoiylashtirish - bu to'g'ridan-to'g'ri mehnat faoliyati yoki uning natijalari yoki mahsuloti bilan almashish bilan bog'liq bo'lgan turli xil mehnat faoliyati turlarini yagona ijtimoiy mehnat jarayoniga jalb qilish jarayoni.
Ko'rib chiqilayotgan mehnat taqsimotining turlari, turlari va ularni amalga oshirish shakllari, shuningdek, uning rivojlanish tendentsiyalari turli sohalar va xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning yagona ijtimoiylashtirilgan ishlab chiqarish jarayoniga birlashishi jarayonini belgilaydi. Texnik va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot jarayonida turli xil faoliyat turlari birlashtiriladi, chunki zamonaviy imtiyozlarning ko'pchiligi odamlar massasining faoliyati natijasidir, ularning ba'zilari alohida qismlarni ishlab chiqarish bilan shug'ullanadi, boshqalari - butlovchi qismlar, boshqalari - birliklar, to'rtinchisi - butlovchi qismlar, beshinchisi - individual texnik operatsiyalarni amalga oshirish, oltinchisi - tayyor mahsulotlarni yig'ish va yig'ish. Xalq xo‘jaligining turli tarmoqlari va sohalarining tarqoq ishlab chiqarish jarayonlarining yagona ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoniga birlashishi ishlab chiqarishni ijtimoiylashtirish deb ataladi.
Ishlab chiqarishni ijtimoiylashtirish - mehnat va ishlab chiqarish vositalarini ijtimoiylashtirishning qarama-qarshi birligi bo'lib, u mehnat jarayonining o'zida joylashgan bo'lib, u umumiy ishchi kuchining o'zaro ta'sirining u yoki bu shaklini va u yoki bu ijtimoiylashtirilgan shaklni nazarda tutadi. ishlab chiqarish vositalarining ishlashi. Shuning uchun ular bir-birini to'ldirishi yoki qarama-qarshi yo'nalishda rivojlanishi, ziddiyatga kirishishi mumkin.
Shu bilan birga, ishlab chiqarish vositalarini ijtimoiylashtirish munosabatlarida ikkita jihatni ajratib ko'rsatish kerak: ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish omili sifatida ijtimoiylashtirish, ya'ni. ijtimoiylashuv jarayonining moddiy va moddiy mazmuni va mulkiy munosabatlarning ob'ekti sifatida. Shuning uchun ishlab chiqarish vositalarini ijtimoiylashtirishda moddiy omilni ham, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni ham ko‘rish zarur.
Mehnat taqsimoti, uning ijtimoiylashuvi va ishlab chiqarish vositalarining ijtimoiylashuvi bir-biri bilan chambarchas bog'liq va bir-birini to'ldiradi. Ular o'rtasidagi munosabatlar ijtimoiy ishlab chiqarishning moddiy-texnik bazasi o'zgaruvchan bo'lgan darajada harakatchandir, ya'ni. ishlab chiqaruvchi kuchlar, mehnat taqsimoti va ijtimoiylashuvi, mulk shakllari ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish talablariga muvofiq ishlab chiqarish vositalarini ijtimoiylashtirish yo‘nalishida qay darajada rivojlanishga qodirligi.
Texnik mehnat taqsimotida bo'lgani kabi, qo'llaniladigan ishlab chiqarish vositalarining o'zi ham ularning o'zaro ta'sirining printsipini va hajmini, shuningdek, ishchi kuchi bilan o'zaro ta'sirini o'zgartiradi. Shuning uchun ishlab chiqarish vositalarining ishlab chiqaruvchi kuchlar sifatida ijtimoiylashuvi boshqaruvning ijtimoiy shakliga bog'liq emas.
Ammo shuni anglash kerakki, ishlab chiqarish vositalari iqtisodiy munosabatlardan, hukmron mulkiy munosabatlardan tashqarida faoliyat ko‘rsatishi mumkin, shuning uchun ishlab chiqarish vositalarining ishlab chiqaruvchi kuchlar sifatida ijtimoiylashuviga ularning faoliyat ko‘rsatishining ijtimoiy shakli ta’sir qiladi.
Demak, mashina ishlab chiqarish paydo boʻlgunga qadar individual mulk, yakka tartibdagi kapital hukmron boʻlgan, keyinchalik u oʻz jamgʻarish tufayli manufaktura ishlab chiqarishiga (manufaktura mehnat taqsimoti) oʻtgan. Biroq, mashinalarning paydo bo'lishi va ulardan ishlab chiqarishda foydalanish sifat jihatidan yangi mehnat taqsimotiga va alohida kapitallarni aktsiyadorlik jamiyatlari shaklida ijtimoiy kapitalga birlashtirish asosida ishlab chiqarishni ijtimoiylashtirishga yo'l ochdi. Ushbu korporativ mulk shaklining xususiy xususiyatiga qaramay, u o'z faoliyat tarzida yaxlit ijtimoiy kuch, ijtimoiy kapital sifatida harakat qiladi. Shunday qilib, tegishli mehnat taqsimotini va ishlab chiqarishni ijtimoiylashtirishni ta'minlay olmagan xususiy kapital ijtimoiy shaklga o'tishga majbur bo'ldi.
Ishlab chiqarish vositalarini ijtimoiylashtirish jarayonini uning moddiy-texnikaviy va ijtimoiy jihatlarida, mehnatni ijtimoiylashtirish bilan birlikda tushunish ijtimoiy ishlab chiqarish dinamikasini birinchi yaqinlashish sifatida ko'rib chiqishga imkon beradi. Uning rivojlanishidagi birinchi turtki ishlab chiqaruvchi kuchlardan kelib chiqadi, lekin uning haqiqiy o'zgarishi (shuningdek, iqtisodiy foydalanish, yangi ishlab chiqaruvchi kuchlarning faoliyati) faqat iqtisodiy munosabatlar tizimidagi o'zgarishlar boshlanishi bilan sodir bo'ladi.
Ishlab chiqarish vositalari, garchi ular alohida shaxslarning mulki bo‘lsa ham, ishlab chiqarishga munosabatiga ko‘ra jamoat mulki sifatida namoyon bo‘lganda, ishlab chiqaruvchilarning bir-biriga mutlaq bog‘liqligi tufayli ishlab chiqarish shaxsiy xususiyatini yo‘qotadi va ijtimoiy jarayonga aylanadi. Xuddi shu tarzda, alohida korxonalarda mehnat yagona ishlab chiqarish jarayoni doirasida haqiqatda ijtimoiylashgan bo'lib chiqadi. Shu munosabat bilan ishlab chiqarishni ijtimoiylashtirishning yagona jarayonining tarkibiy qismlari sifatida ishlab chiqarish vositalari va mehnatni ijtimoiylashtirishning quyidagi jihatlariga e'tibor qaratmoqchiman.
Ishlab chiqarish vositalarini ijtimoiylashtirish quyidagi shakllarda borishi mumkin. Birinchidan, kapitalni jamlash orqali, ya'ni. foydaning bir qismini ishlab chiqarishga investitsiyalarni jamlash hisobiga uning hajmini oshirish.
Ikkinchidan, kapitalni markazlashtirish asosida, ya'ni. uning kuchsiz raqobatchilarni o'zlashtirishi yoki nisbatan ekvivalent kapitalning yagona korxonaga birlashishi orqali o'sishi. Qabul qilish va qo'shilish jarayonlari oligopolistik va monopol kapitalning shakllanishiga olib keladi, ular davlat nazoratidan tashqarida faoliyat ko'rsata olmaydi va ma'lum sharoitlarda uning milliylashtirilishini kutish mumkin.
Shu bilan birga, ishlab chiqarish vositalarini real ijtimoiylashtirishning ancha keng ko'lami korporativ kapitaldir, uning filiallari, filiallari, sho''ba va nabiralari, sherik korxonalari, shuningdek o'n minglab "mustaqil" moliyaviy nazoratida ishtirok etish tizimi. Ilmiy-texnikaviy va ishlab chiqarish kooperatsiyasi to'g'risidagi shartnomalar tizimi bilan texnologik, texnik, tashkiliy, iqtisodiy jihatdan korporativ kapital bilan chambarchas bog'langan korxonalar. Huquqiy jihatdan mustaqil bo'lib ko'rinadigan ushbu korxonalarning butun majmuasi yagona korporativ takror ishlab chiqarish jarayonida ijtimoiy kapital sifatida yaxlit bir butun sifatida ishlaydi.
Shu bilan birga, ishlab chiqarish vositalarining har qanday ijtimoiylashuvidan uzoqda, kapitalning o'sishi mehnat va ishlab chiqarishni ijtimoiylashtirishni o'zida mujassam etadi. Rasmiy ravishda ishlab chiqarish vositalari va mehnatni ijtimoiylashtirish ko'rinishi bo'lishi mumkin, ammo ular butunlay bir-biriga bog'liq bo'lmagan tarmoqlarda ishlaydi. Buni korporativ kapital doirasida ham kuzatish mumkin, u konglomerat sifatida harakat qilganda, ya'ni. iqtisodiy faoliyatning turli xil turlari bo'lgan turli xil sanoat va xizmatlar birlashmalari. Bu erda ishlab chiqarishning alohida bo'g'inlari o'rtasida mehnat kooperatsiyasi va xo'jalik faoliyati natijalari almashinuvi mavjud emas.
Mehnatning bevosita (to'g'ridan-to'g'ri) va bilvosita (bilvosita) ijtimoiylashuvini farqlash kerak. Shu bilan birga, uning kooperatsiyasi muhim ahamiyatga ega bo'lib, u alohida iqtisodiy birlik (korxona) doirasida mehnat faoliyatini to'g'ridan-to'g'ri ayirboshlash shaklida va mehnat faoliyatini amalga oshirish asosida mehnat faoliyati natijalarini almashish shaklida amalga oshirilishi mumkin. ayrim turdagi mahsulotlar yoki qo'shimcha mahsulotlarni ishlab chiqarishda ishlab chiqarish kooperatsiyasi. Ikkinchi holda, alohida korxonalar xodimlarining mehnati muayyan mahsulotlarni ishlab chiqarishda kooperatsiyada ishtirok etuvchi jami ishchilar mehnatining bir qismi sifatida ishlaydi. Natijada, ishlab chiqarishning barcha ishtirokchilarining mehnati ishlab chiqarishning ma'lum bir sohasidagi umumiy ishchining ijtimoiy xarakteriga ega bo'ladi. Ilmiy-texnika taraqqiyoti sharoitida juda ko'p sonli korxonalar tovar-pul munosabatlari vositasida bo'lsa ham, haqiqiy kooperativ mehnat asosida yagona tarmoqlararo ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan.
Shunday qilib, ixtisoslashgan mehnat samarasini doimiy ravishda ayirboshlash zarurati tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish sohasidagi munosabatlarning kooperativ xarakterini oldindan belgilab beradi. Ishlab chiqarish kooperatsiyasi - bu alohida ishlab chiqarish operatsiyalari yoki yakuniy mahsulotni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan birliklar va qismlarning alohida ishlab chiqarishlarini yagona ishlab chiqarish jarayoniga birlashtirish.