Mehnat vazirligi respublika aholi bandligi va mehnatni muhofaza qilish ilmiy markazi

 
2.3. Gidrotexnik inshootlar xavfsizligini ta’minlash 
Insonlar aql - idroki va amaliy mehnati evaziga bunyod etilgan u yoki bu 
inshootlarning biror tashqi kuch yoki tabiiy ofat tufayli ishlash muvozanatining 
buzilishi oqibatida kelib chiqadigan nohush xolatni vujudga kelishiga sababchi 
bo‘lgan konstruksiya qismlari yoki qurilish texnologiyasidan chetga chiqish 
xavfli holatdir. Quyida inson hayoti uchun o‘ta zarur bo‘lgan tabiat ne’mati suv
va u tufayli bunyod etilgan inshootlar xaqida qiskacha tushunchalar va ularda 
sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan noxush oqibatlarni oldini olish va fuqarolar 
xavfsizligini ta’minlash choralari xaqida fikr yuritamiz. 
Gidrotexnik inshootlar: to‘g‘onlar (plotinalar), suv tashlash, suv 
bo‘shatish, suv o‘tkazish, suv chiqarish inshootlari, tonnellar, nasos stansiyalari, 
kanallar, gidroelektr stansiyalari binolari, suv omborlari qirg‘oklari, daryo va 
kanallar o‘zanlari va tubini toshqin hamda emirishlardan muhofaza qilish uchun 
mo‘ljallangan inshootlarga aytiladi.
◼ Gidrotexnika (gidrodinamik) xalokatlar bu gidrotexnik inshoot yoki
uning biror qismi ishdan chiqib buzilishi natijasida boshqarib bo‘lmaydigan 
juda katta suv massasini bostirib kelishi tufayli vujudga keladigan 
Favqulodda vaziyatdir. 
◼ GTI (Suv omborlari, daryolar, kanallar) ning buzilishi, baland tog‘ 
ko‘llarining urib ketishi natijasida suv bosishi gidrotexnik xalokatlar va 
falokatlar sodir bo‘lishiga olib keladi hamda odamlarni qurbon bo‘lishiga, 
sanoat, qishloq xo‘jalik ob’ektlari, suv bosgan hududdagi aholining xayot 

---

43 
faoliyatini izdan chiqishiga sabab bo‘ladi va shoshilinch ko‘chirish 
(evakuatsiya) tadbirlarini o‘tkazishni talab qiladi 
Gidrotexnika inshootlari turlari
Foydalanish maqsadi va xususiyatiga qarab 
◼ Suv – energetika inshootlari; 
◼ Suv ta’minoti inshootlari; 
◼ Sug‘orish inshootlari;
◼ Suv oqava chiqarish inshootlari; 
◼ Suv – transport inshootlari; 
◼ Baliq xo‘jalik inshootlari;
◼ Sport inshootlari; 
◼ Bezak inshootlari va hokazo. 
Ma’lumki, O‘zbyokiston Respublikasida hozirgi paytda 19 mlrd. 700 mln. 
kub m suv sig‘dira oladigan 53 ta suv ombori, daryo suvlarini viloyat va 
tumanlarga taqsimlab beruvchi 150 dan ortiq suv tug‘onlari, 28122 km 
uzunlikdagi magistral kanallar va boshqa suv inshootlari mavjud. Gidrotexnika 
inshootlarning ayrimlari katta shaharlar va yirik aholi yashash joylari yaqinida 
joylashga bo‘lib, yuqori darajadagi xavfli obektlar hisoblanadi.
Gidrotexnik inshootlari, ko‘rsatkichlariga ko‘ra har xil bo‘ladi: 
1) joylashgan o‘rniga ko‘ra: 
a) er usti inshootlari (daryo, ko‘l, kanal va h.k); 
b) er osti inshootlari (o‘tkazuvchi quvurlar, tunellar va h.k). 
Markaziy Osiyo hududida quyidagi gidrotexnika inshootlari mavjud 
bulardan Chordara, Qayroqqum, Tuxtagul, Andijon, Nurek, Tolimarjon, Rog‘un 
va boshqalar 
Gidrotexnik inshootlari quyidagi ta’sirlar natijasida buziladi: 
1) tabiiy ofatlar oqibatida (zilzila, ko‘chki, jala yomg‘irlar yuvib ketish va 
boshqalar); 
2) uskunalarning tabiiy emirilishi va eskirishi; 
3) inshootni loyihalash va qurishdagi xatoliklar; 

---

44 
4) suvlarni ishlatish qoidalarini buzilishi; 
5) portlatishlar oqibatida (harbiy harakatlar, terrorchilik va boshqalar). 
Gidrotexnik inshootlarining buzilishi natijasida muayyan oqibatlarga olib 
keladi, jumladan: Gidrotexnik inshooti o‘z vazifasini bajarmay qo‘yishi; suv 
to‘lqinini insonlarga zarar etkazishi va turli inshootlarni buzilishi; hududlarni 
suv bosib, mol-mulkka, erlarga, moddiy resurslarga va boshqa obektlarga jiddiy 
moddiy zarar keltiradi. SHuning uchun bunday inshootlardan foydalanuvchi 
tashkilotlar zimmasiga ularning xavfsizligini ta’minlash maqsadida “Fuqaro 
muhofazasi to‘g‘risida”gi qonunining 8,9-moddalarida ko‘rsatib o‘tilgan 
majburiyatlar yuklangan. Unga ko‘ra bunday xavfli obektlarni loyihalash, qurish 
va ishlatish davomida xavfsizligini pasayish sabablarini tahlil etish, sodir 
bo‘lishi mumkin bo‘lgan avariyani oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab 
chiqish va bajarish, shuningdek bunday masalalar bo‘yicha favqulodda 
vaziyatlar tizimlari bilan hamkorlik qilish ta’kidlab o‘tilgan. 
SHu o‘rinda 2009 yil 17 avgustda Rossiyaning “Sayana- SHushenskaya” 
GESida bo‘lgan avariya to‘g‘risidagi ma’lumotni ta’kidlab o‘tish joiz. Ushbu 
gidroinshoot juda baxaybat qurilgan bo‘lib uning uzunligi 1 km dan uzun, 
balandligi 250 m, gidrostatik vazni 22 mln tonnani tashkil etadi. GES ning 
avariyaga uchrashishining sababi, 1985 yilda gidroinshoatning eng baland ustuni 
darz ketib, Enesey daryosining bu qirg‘og‘idan u qirg‘og‘igacha bo‘lgan butun 
to‘g‘on tanasida yoriq p’aydo bo‘lgan. YOriqdan xar soniyada 550 litr suv oqib 
o‘ta boshlagan va natijada to‘g‘on betoninig emirilishi boshlangan. Emirilish 
jarayoni 8 yil mobaynida davom etgan va 1996 yildagina Fransuz 
mutaxassislari tomonidan yoriq polimer materiallari bilan yaxlitligi tiklangan. 
SHu davr mobaynida (8 yil) inshoatning ba’zi bir seksiyalari 97 mm dan - 107 
mm gacha joyidan siljigan. Ammo, “Gidrotexnik inshoatlar xavfsizligi” 
to‘g‘risidagi qonunga binoan, 108 mm ga siljish xavfsizlik nuqtai nazaridan 
“taxlikali” xolat xisoblanadi. SHunday ayanchli xolatga qaramasdan, 
gidroinshoatdan foydalanib kelishligi oqibatida to‘g‘onning ikkinchi agregat 
qisimlari sochilib qulab tushgan va yong‘in paydo bo‘lgan. Bu avariyaning 

---

45 
talafoti natijasida 100 dan ziyod fuqarolarning qurbon bo‘lganligi va katta 
moddiy zarar ko‘ringanligi ma’lum. 
Gidrotexnik inshootlarda avariya bo‘lmasligi uchun muhofaza qilinish 
chora-tadbirlarini amalga oshirish zarur, jumladan: 
1) Gidrotexnik inshootlarini loyihalash va qurilishda xatoliklarga yo‘l 
qo‘ymaslik; 
2) Gidrotexnik inshootlaridan to‘g‘ri foydalanish; 
3) Gidrotexnik inshootlaridagi belgilangan tadbirlarni va ta’mirlash ishlarini o‘z 
vaqtida bajarish; 
4) qirg‘oq va inshoot tubini mustahkamlash ishlarini o‘tkazish; 
5) Suv chiqarishda va g‘amlashda qonun qoidalarga rioya etish (vaqtga mos 
ravishda taqsimlanishi); 
6) Qo‘shimcha suv omborlari yordamida toshqin suvlar oqimini tartibga solib 
turish: 
7) Gidrotexnik inshootlaridagi vaziyatni doimo kuzatib turish; 
8) Gidrotexnik inshootlari hududini chet elli kishilar kirishidan ishonchli 
qo‘riqlash; 
9) Falokatlarga olib keladigan noqulay omillar bo‘lish ehtimolini oldindan 
aytish taxminlarini tuzish uchun gidrotexnik sharoitni muntazam kuzatib borish.