Metallurgiya

6.3.2. Rux boyitmasini kuydirish jarayoni 
Boyitmani kuydirishdan asosiy maqsad - sulfidli ruxni tiklanish jarayoniga 
tayyorlangan oksid holatiga tezroq va kam sarf xarajatlar bilan o‘tkazishdir. 
Kuydirish natijasida kuyindi shunday holatda olish kerakki, undan keyingi qayta 
ishlash bosqichlarida ruxni ajratib olish ko‘rsatkichlari yuqori qiymatlarda bo‘lishi 
kerak. Shuning bilan bir qatorda, kuydirishda ajralib chiqayotgan oltingugurt 
birikmalari to‘laroq darajada sulfat kislotasi olish uchun yuborilishi lozim. 
Pirometallurgik usul uchun kuyindi aglomerat shaklda olinadi va aglomerta 
keyinchalik yuqori haroratda qattiq uglerod yoki boshqa tiklovchilar modda 
yordamida tiklanadi. 
Gidrometallurgiya usuli uchun tanlab eritishga mo‘ljallangan kuyindi 
quyidagi talablarga javob berishi kerak: 
1) sulfidlarda oltingugurt miqdori iloji boricha kam bo‘lishi kerak (0,1-0,3 %);
2) kuyindida sulfat ko‘rinishdagi oltingugurt birikmalarining miqdori bir me’yorda 
bo‘lishi (Sso
4
2-4 %); 
3) kuyindida mayda fraksiyaning (0,15 mm) yuqori miqdorda bo‘lishi; 
4) ferrit va silikat shakldagi rux miqdorining kam miqdorda bo‘lishi. 
Zamonaviy amaliyotda tanlab eritish jarayoni uchun javob beradigan 
kuyindi qaynar qatlam (QQ) pechlarida, 900-1000 
0
C oralig‘ida olinadi. 
6.3.3. Rux boyitmasini kuydirish jarayonining kimyoviy 
reaksiyalari 
Jarayonning kimyoviy reaksiyalari deb, dastlabki xomashyoda birin-ketin 
o‘tadigan kimyoviy o‘zgarishlariga aytiladi. Jarayon natijasida boradigan
kimyoviy jarayonlar yakuniy mahsulotlar bilan tavsiflanadi. 
Kuydirish jarayonida dastlakbi reaksiyalar uch turda bo‘lishi mumkin: 
ZnS + 2O
2
= ZnSO
4
ZnS + 1,5 O
2
= ZnO + SO
2
ZnS + O
2
= Zn + SO
2

---

168 
Tajriba natijalariga ko‘ra, kuydirish jarayonida sulfidlarning oksidlanishidan 
boshlab 900 
0
C gacha birinchi qattiq mahsulot bo‘lib ZnO paydo bo‘ladi. 
Yuqoriroq haroratlarda esa moddaning bug‘ holatga o‘tishi kuzatiladi va bu 
jarayon (3) reaksiyaning borishi bilan tushuntiriladi. 
Kuydirish jarayonida ikkilamchi rux sulfatlari quyidagi reaksiyalar 
natijasida paydo bo‘lishlari mumkin: 
ZnO + SO
3
= ZnSO
4
ZnFe
2
O
4
+ SO
3
= ZnSO
4
+ Fe
2
O
3
3ZnO + 2 SO
3
= ZnO * 2 ZnSO
4
3ZnFe
2
O
4
+ 2SO
3
= ZnO * 2ZnSO
4
+ 3Fe
2
O
3
Yuqorida 
qayd 
etilgan 
kimyoviy 
reaksiyalarning 
termodinamik 
ko‘rsatkichlari quyidagilar: 
Reaksiya 
t,
0
C 
G, kJ 
lg K
m 
ZnS + 2O
2
= ZnSO
4
25 
1000 
- 675 
- 383 
118,6 
36,3 
ZnS+1,5O
2
= ZnO+SO
2
25 
1000 
- 440 
- 253 
77,4 
24,0 
ZnO+O
2
= Zn + SO
2
25 
1000 
- 104 
- 123 
18,3 
11,7 
Sulfidlarni 
oksidlanishida 
ikkilamchi 
reaksiyalarning 
termodinamik 
tavsiflari:
Reaksiya 
t,
0
C 
G, kJ 
lg K
m 
ZnS + 2O
2
= ZnSO
4
25 
1025 
- 76,5 
- 12,2 
118,6 
0,49 
2SO
2
+O
2
= 2SO
3
25 
1025 
- 196 
- 179 
24,3 
16,80 

---

169 
Rux boyitmasini kuydirishda sulfat paydo bo‘lishi texnologik ahamiyatga 
ega. Sulfatlarni termodinamik turg‘unligi reaksiyaning ajralishi muvozanati bilan 
baholanadi: 
Reaksiya: ZnSO
4
= ZnO + SO
3
Ushbu reaksiyanining o‘zgarmas doimiyligi haroratga bog‘liqdir: 
lg Pso
3
= 11,757 – 8586,0 / T
Rux boyitmasini kuydirishda, gaz tarkibida SO
2
va O
2
miqdoriga bog‘liq 
bo‘lgan holda, sulfatning maksimal paydo bo‘lish harorati 750 – 850 
0
C ga to‘g‘ri 
keladi. 
Kuydirish davrida rux ferrit va silikat shakllarga bog‘lanishi mumkin: 
ZnO + Fe
2
O
3
= ZnO * Fe
2
O
3
ZnO + SiO
2
= ZnO * SiO
2
Bu ikkita birikma, keyingi tanlab eritishda sulfat kislotasida qiyin eriydi va 
ruxni isrofgarchilini oshiradi. Shuning uchun kuydirish jarayoni, rux ferriti va rux 
silikati iloji boricha kam hosil bo‘lishi bilan olib borilishi shart. 
Rux boyitmalarida ko‘pincha qo‘rg‘oshin va kadmiy bor. Asosan ular sulfid 
ko‘rinishda mavjuddir: PbS – galenit va CdS – grikonit. 
Kuydirish paytida qo‘rg‘oshin sulfidi 700–800 
o
C da qo‘rg‘oshin oksidi 
(PbO) holiga oson o‘tadi. Qo‘rg‘oshin oksidi esa noruda moddalar bilan reaksiyaga 
kirishib, past haroratlarda eriydigan birikmalar paydo qilishi mumkin. 
Kadmiy sulfidi 735 
o
C da alanga oladi va oksid shakliga o‘tadi. Ikkala 
sulfidlar yuqori haroratda uchuvchanlik xususiyatiga ega.
Rux boyitmalarida mis xalkopirit, xalkozin va kovellin turlarida uchraydi. 
Bu birikmalarning kuydirish jarayonida o‘zgarishlari mis xomashyosini qayta 
ishlashda kechadigan jarayonlarga o‘xshashdir. 
Zamonaviy zavodlarda rux boyitmasini kuydirish jarayoni Qaynar qatlam 
(«QQ») pechlarida o‘tkaziladi. 
“QQ” pechlarida kuydirish jarayonining boshqa turdagi kuydirish 
pechlaridan afzalliklari quyidagilardir: 

---

170 
1) yuqori ishlab chiqarish unumdorligi (oddiy pechlarga nisbatdan 2 – 3 
marta yuqoriroq); 
2) kuydirish jarayonining tartiblanishi va mahsulotning sifati; 
3) chiqindi gazlarda SO
2
ning yuqori miqdori va undan sulfat kislotasini 
olishning qulayligi; 
4) tanlab eritishda salbiy ta’sir etuvchi ferrit va silikat birikmalarini 
cheklangan holatda paydo bo‘lishi va boshqalardir. 
Rux zavodlarda, tarkibi har xil bo‘lgan, bir necha boyitmalar qayta ishlanadi. 
Shixta tayyorlash davrida boyitmalar shunday nisbatlikda olinadiki, ular rux, 
yo‘ldosh foydali element va zarar komponentlar bo‘yicha aniq tarkibga ega 
bo‘lishi zarur. 
Qayta ishlashga kelgan rux byitmasining taxminiy tarkibi, %: 45-60 Zn; 29-35 
S; 6-12 Fe; 1,5-5,0 Al
2
O
3
; 0,2-4,4 Pb; 0,1-3,0 Cu; 0,4-3,0; SiO
2
; 0,5-1,5 CaO; 0,2-
1,0 MgO; 0,25-0,8 Cd; 0,01-0,4 As; 0,01-0,3 Sb 20-160 g/t Ag va 0,5-10 g/t Au. 
Shixta pechga quruq yoki bo‘tana shaklida yuklanadi. Tashqaridan keltirilgan 
va tarkibi yaqin bo‘lgan boyitmalar quruq shaklda qo‘llaniladi. Agarda rux zavodi 
boyitish fabrikasi yonida bo‘lsa, yoki boyitmalarning tarkibi katta farq qilsa, 
bo‘tana shaklda yuklash maqsadga muvofiqroq bo‘ladi.
Quruq shixta olish uchun boyitmalar bir xil tarkibdagi shixta olish maqsadida 
aralashtiriladi va quritish barabanida qoldiq namlik 6-8 % gacha quritiladi. 
O‘zbekiston rangli metallurgiyasida rux boyitmalarini kuydirishda silindrik 
shakldagi «QQ» pechlari keng tarqalgan. Ularning tubini maydoni 34 m
2
, 
forkameralar maydoni 1,5 m
2
, balandligi – 10 m, kuydirilgan moddani ajralib 
chiqish balandligi 1,0-1,2 m. Soplalardagi teshiklar kesimi maydoni, podning 
maydoniga nisbatdan 0,8-1,0 % tashkil qiladi. 
Kukunsimon sulfidli rux boyitamlarini “QQ” pechida kuydirishda boyitma 
muallaq holda bo‘lishi uchun, pechga beriladigan gazning tezligi 10-12 m/sek 
tashkil etadi. Gazning tezligini oshirish, ortiqcha chang ajralib chiqishiga olib 
keladi. Agarda gazning tezligi pastroq bo‘lsa, shixta moddalari mallaq holatda 
ajralib chiqib, soplolarga cho‘kib qoladi. 

---

171 
«QQ» pechini normal ishlashi uchun uning hajmida issiqlik balansini ushlab 
turish kerak. Issiqlikni taqsimlanishi, %: texnologik gazlar bilan 60 %; chang va 
devor orqali sarflanishi 20 %. Issiqlikni qolgani maxsus moslama yordamida 
pechdan chiqarilishi kerak, aks holda issiqlik to‘planib moddani o‘ta qizishiga olib 
kelishi mumkin. Ortiqcha issiqlik maxsus trubkali kesson orqali pechdan 
tashqariga chiqariladi. 
Texnologik gazlar kotel – utilizator orqali o‘tkaziladi. Bu dastgohda 
issiqlikning 55 % bug‘ olishga ishlatiladi. Qolgan issiqlik isrof bo‘ladi Kotel-
utilizator yuqori ko‘rsatkichli bug‘ ishlab chiqaradi (400-565
o
C, 4,5 - 6,0 mPa va 
1,1-1,4 t/t boyitmaga). 
Pechga beradigan havoni hajmi nazariy hisobotlardan kelib chiqadi va 1500-
1600 m
3
/t boyitmaga to‘g‘ri qiladi. Havoning ortiqcha berilishi 20-30 % (= 1,2 / 
1,3). 
Kuydirish pechini normal ishlashi uchun quyidagi talablar bajarilishi kerak: 
1) shixtaning mineralogik tarkibini va o‘lchamlarini doimiyligi va qatlamga 
bir xil tezlikda yuklanishi; 
2) havoni pech tubi maydoni bo‘yicha bir xil taqsimlanishi; 
3) pech hajmiga beriladigan havoning doimiy bosimi; 
4) pechning ishchi hajmida va boshqa dastgohlarda o‘zgarmas bosim bo‘lishi. 
Sanoat ishlab chiqarish sharoitida qaynar qatlam havoning 15-16 kPa 
bosimida paydo bo‘ladi. Bulardan 4-5 kPa li pech tubining gidravlik qarshiligini 
bartaraf qilishga sarflanadi. Demak «QQ» pechining gidravlik qarshiligi taxminan 
10 kPa ni tashkil qiladi.