Metodologiyasi

yatga ta ’sir etgan omillar. Ikki karra subyektlangan bilim. Fikrlar 
xilma-xilligi. Tarix fanining kompleks xarakterliligi.
Tarixning fan yoki badiiy ijodning bir ko‘rinishi ekanligi 
borasida tarixchilar va faylasuflar o‘rtasidagi bahs va munozaralar 
uzoq vaqt davom etib keldi. Keyingi fikrni asoslashga ko‘proq 
postmodernistlar moyillik bildiradilar. Tarixchilar esa ayrim hol­
larda ssiyentistlar (tarixni fan deb hisoblovchilar) hamda antissi- 
yentistlar (tarixning ilmiy emasligini isbotlashga harakat qiluv- 
chilar) bilan munozaraga kirishgan holda, odatdagidek tarixiy 
tadqiqotlarni amalga oshiradilar.
Har ikki qarashning orasida uchinchi bir qarash mavjudki, 
bunda tarixning fan ekanligi, biroq boshqa tabiiy va aniq fan- 
lardan alohida xususiyatlari bilan ajralib turishi ta’kidlanadi.
Pozitivistlar tabiiy fanlar va gum anitar fanlar metodlari o‘rtasi- 
da prinsipial farqlar mavjud emas degan qarashdan kelib chiqqan 
holda o‘z qarashlarini ilgari suradilar. Bunda ular sotsiologi­
ya fanini jamiyat qonuniyatlarining muvofiqlashtiruvchi sifatiga 
alohida urg‘u berib, tarix fanini ham «pozitiv» bilim berishga la- 
' yoqatli deb hisobladilar.
Neokantchilar esa pozitivistlarga qarshi fikr bildirib, tarixning 
asosiy vazifasi qonuniyatlarni ochish emas, balki tarixni tash­
kil qiluvchi alohida, individual, takrorlanmas hodisalarni o‘rga- 
nishni taklif qildilar. Marksistlar esa jamiyatdagi bilish qonuni- 
yatlari g‘oyasini ilgari surib, tarixni o‘rganishga bo'lgan boshqa 
qarashlarni soxtalashtirilgan ijtimoiy hodisalarni o£rganish deb 
hisobladilar.
XX asr oxirlarida ham tabiiy fanlar tadqiqot usullarining 
(matematik modellashtirish, tartibsizlik nazariyasi (xaos nazari-

---

yasi — biror-bir narsa yoki voqeaning turli aralash unsurlardan 
yoki aralash voqealardan kelib chiqqanligini asoslashga harakat 
qiluvchi nazariya va boshqalar) tarix fani tadqiqotlarida ham 
qoMlanilishining qanchalik to‘g‘riligi va samara berishi haqida 
bahs va munozaralar davom etib keldi.
K.Yaspersning fikricha, tarix fanining eng muhim savollari- 
dan biri bu — «aslida bu qanday sodir bo'lgan edi?» tarzida emas, 
balki, «biz aslida qanday holatdamiz (yoki qayerdamiz)?» tarzida, 
ya’ni, boshqacha so‘zlar bilan aytganda, tarix bilimlarining maq- 
sadi — bizning bugunimizni (aslimizni) aniqlashdir. Shundan ke­
lib chiqqanda tarix — bu zamonaviy muammolarni hal etishga va 
anglashga yo‘naltirilgan qator hodisalar va jarayonlardir1.
«Annallar maktabi»ning eng yirik yutug‘i Brodelning sivili- 
zatsiyalar va iqtisodiy jarayonlarga bag‘ishlangan uch tomlik ki- 
tobi bo‘lib, muallif tomonidan unda jamiyat hayotining barcha 
sohalari yuzasidan umumlashtirilgan tadqiqot bajarilgan holda 
tarixiy sintez amalga oshirildi2.
Brodel tarixiy geografiyani nazariy jihatdan asoslab berdi. Ge- 
ografiya fani tarix faniga nisbatan yordamchi fan sifatidagi faoli- 
yatini to‘xtatdi3.
R.Aronning fikricha, tarixiy bilish — bu mavjud bo‘lgan, bo‘lib 
o‘tgan [voqea]larning rekonstruksiyasidir. Tarix — bu yagona va 
yaxlit jarayon bo‘lib, u [tarix] insonni, uning fikrlashini tushuni- 
shi lozim. Tarixiy bilishning bir-biriga mosligi yoki aynanligi bi­
lish subyektiga, uning tafakkuriga bogMiqdir4.
R.Aronning tarixiy bilish haqidagi fikrining tarafdorlaridan 
biri tarixchi Pol Yen bo‘lib, u ham tarix va tarixiy bilish haqida