Metodologiyasi

Manbashunoslik 
— tadqiqot manbasi va u bilan bog‘liq tushun- 
chalarni o‘rganadigan fan. Tadqiqot manbalarini ilmiy jihatdan

---

klassifikatsiyalash (tasniflash) tamoyillarini shakllantiradi, man- 
balarning ichki va tashqi tanqidiy tahlili asoslarini, alohida gu- 
ruhdagi, alohida xususiyatlarga ega hamda alohida mazmundagi 
manbalar bilan ishlash uslublarini ishlab chiqadi. Manbalarn- 
ing tasniflanishi, kelib chiqishini va yaratilishini o‘rganadi, man- 
balarning mualliflari, ularning haqiqiyligi va ishonarliligi, to‘liq- 
ligi kabi bir qator jihatlarini ilmiy jihatdan o‘rganadi.
Mantiq (mantiqiylik) 
— mantiq ilmi, mantiqiy fikr (flkrlash), 
inkor qilib bo‘lmaydigan mantiq (mantiqan to£g‘ri xulosa yoki 
fikr), ichki (mantiqiy) qonuniyat — voqealarning ichki qonuni- 
yatlar asosida (mantiqiy bog‘lanishda) kechishi, mantiqiy xulo­
sa, mantiqiy izchillik, mantiqan to‘g‘ri mulohaza qilmoq, manti­
qiy fikr yuritmoq.
Marksizm 
— tarixiy-falsafiy yo‘nalish sifatida XIX asrning ik- 
kinchi yarmida Yevropada shakllandi. Marksizm yo‘nalishining 
asoschilari germaniyalik K. Marks (1818—1883) va F.Engels (1820— 
1895) hisoblanadi. Ular tarixiy materializm g‘oyasini asoslab, 
barcha tarixiy jarayonlarning asosini ishlab chiqarish munosa- 
batlari tashkil etadi, iqtisod omili jamiyat taraqqiyotining asosiy 
omilidir, mazmunidagi o‘z fikrlarini ilgari surdilar. Marksistlar 
(marksizm tarafdorlari)ning qarashlariga ko‘ra jahonning umu- 
miy tarixi bu iqtisodiy va siyosiy hokimiyat (hukmronlik) uchun 
kurash jarayonidan iborat, bunda sinfiy kurash tarixiy jarayon- 
larning harakatlantiruvchi kuchi va iqtisodiy munosabatlar jami­
yat taraqqiyotining asosiy omili sifatida birinchi o‘ringa qo‘yiladi. 
XX asr davomida bu qarashlar asosida tarixiy tadqiqotlar amal- 
ga oshirilgan bo‘lsa, asrning oxiriga kelib marksizm nazariyasi bir 
yoqlama bo‘lganligi uchun undan voz kechildi.
M etod 
(yunoncha methodos — nazariya, bilim va tadqiqot 
yo‘llari) — u yoki bu maqsadlarga erishish yo‘llari, uslublari, aniq 
va konkret vazifalarni hal etish usullari.
M etod 
(yunoncha methodos — nazariya, bilim va tadqiqot 
yo‘llari) — u yoki bu maqsadlarga erishish yo‘llari, uslublari, aniq 
va konkret vazifalarni hal etish usullari. Tarix fanida metod —

---

tarixiy tadqiqotlar jarayonida aniq maqsadga olib boruvchi tad­
qiqot usullari va jarayonlar yig‘indisidan iborat, metodning o‘zi 
nazariyadan, tadqiqot metodikasi va texnikasidan tarkib topadi. 
Har qanday metod nazariy jihatdan asoslangan bo‘lib, bir vaqt- 
ning o‘zida obyektiv va subyektiv xususiyat kasb etsada, obyek- 
tiv asosga ega.
Bunda metodning tanlanishi, uning to‘g‘ri qo'llanilishi va 
tanqidiy xulosalarning chiqarila olinishi tadqiqotchining bevosita 
o‘ziga bogliq va uning o‘rni asosiy ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, tarixchi tadqiqotchi metodlar yig‘indisidan ilmiy 
muammoni hal etish va yechimini topishda foydalanadi.
Tarixiy tadqiqotlar metodlarining to‘rtta darajasi va yondashuv- 
lari mavjud:
Falsafiy (har bir falsafiy yondashuv tarixga nisbatan o‘z qa- 
rashlariga ega);
Umumfan (tabiiy va gumanitar fanlarda qo‘llaniladi);
Maxsus-tarixiy (faqatgina tarix fani tadqiqotlarida qo‘llanila-
di);
Aniq-muammoviy (tor doiradagi tadqiqotlar uchun).
Tadqiqot metodlarining yuqoridagi har to'rtalasi o‘zaro bir-bi- 
ri bilan bog‘langan bo‘lib, aniq-muammoviy va maxsus-tarixiy 
uslublar umumfan va falsafiy uslublarga asoslanadi. Hozirgi vaqt­
da tarixchilar fanlararo yondashuv — boshqa fanlar metodlarini 
ham tarixiy tadqiqotlarda qollamoqdalar.