Metodologiyasi

1 Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Hindiston. — Т.: Fan. 1968. 40-b.
2 Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.П. 
Лаптева; Перм. гос. ун-т. — Пермь, 2006. С. 182-183

---

Davrlaming ahamiyatga molik jihatlarini aniqlash uchun davr- 
lashtirish mezonlarini aniq va ravshan belgilab olish va bunda albatta 
jarayonning sodir bo‘ lishidagi obyektiv sharoitlar va jarayonning o‘zini 
inobatga olish zarur. Davrlashtirishning bir mezonini boshqa bir me- 
zon bilan almashtirish mumkin emas. Ayrim hollarda u yoki bu voqea 
va jarayon yoki bosqichning boshlanish sanasini aniq ko‘rsatish im- 
konsiz bo‘lib qoladi, chunki jamiyatdagi barcha jarayonlarning chega- 
ralari harakatlanuvchi va ayni vaqtda shartli holda belgilangandir. Bu 
tadqiqot jarayonida barcha jarayonlar va voqealarning turli xususiyat- 
larga egaligi, bir taxlitda sodir bo‘lmasligi va vaqt nuqtayi nazaridan 
kelib chiqqan holda ularni aniq bir «qolip»ga solib chegaralab qo‘yish 
maqsadga muvofiq emas va tarixchi tadqiqot jarayonida bu jihatlami 
albatta inobatga olish i zarurdir. Qachonki bir nechta tizim va mezon- 
lar mavjud bo‘lib, ular tadqiqotga jalb etilsa, tarixiy bilish jarayonining 
ko‘lami va mazmunan boyligi ham ortib boradi.
«Meni imkon boricha ularni juda ravshan bayon etib, o‘quvchi 
fahmlaydigan, [turli] kitoblarni axarish va u kitob egalarini surish- 
tirishga ehtiyoj qoldirmaydigan [bir asar yozishga] da’vat etdi...»1.
Beruniy o‘z oldiga qo‘yayotgan maqsadining qanchalik mu­
rakkab ekanligini juda yaxshi anglagan holda asosiy e’tiborni qi- 
yosiy taqqoslash uslubi yordamida yozilishi kerak bo‘lgan, ya’ni 
amalga oshirilishi lozim bo‘lgan tadqiqotning ilmiyligini ta’min- 
lash va xulosalarning obyektiv ravishda asoslab berilishiga qarat- 
moqda. Bu holat zamonaviy tarix fani ilmiy tadqiqotlarida tarixiy 
jarayonlarning obyektivlik, ilmiy va tarixiylik tamoyillariga asos­
langan holda amalga oshirilishiga qo'yilayotgan talablar bilan ay­
nan bir xillik ksb etadi.
«... [butun] kuchimni yig‘ib, [bor] imkoniyatimni ishga solib, 
goh eshitish, goh ko‘rish va qiyos qilish orqali bilimim yetgani- 
cha, u narsalarni bayon etishga bel bog‘ladim»2.