Metodologiyasi

1 Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Hindiston. — Т.: Fan. 1968. 40-b.
2 Qarang: Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Hindiston. т- Т.: Fan. 
1968. 214-b.
3 0 ‘sha joyda.

---

sifatida ajratilishi uchun asos bo‘lgan tarixiy voqea yoki hodisa- 
larni aniqlashtirish, u yoki bu xalqlar (yoki hududlar)da bu davr- 
larning boshlanishida ixtiloflar mavjud bo‘lsa, ularning bosh- 
lanishidagi asl holati qanday ekanligini mavjud manbalar orqali 
dalillar asosida ko‘rsatib berish lozimligi ta’kidlanmoqda.
Zamonaviy tarix fani metodologiyasida diaxron uslub borasida 
quyidagi jihatlar asosiy o‘rin tutadi. Ya’ni, tarixiy tadrijiylik asosi­
da tadqiqotning amalga oshirilishi, tarixiy voqealarning ketma-ket, 
bosqichma-bosqich rivojlanishi bo‘yicha tadqiqot amalga oshiriladi.
Vaqt bo‘yicha jarayonlarning eng ahamiyatli xususiyatlari, yan­
gi bosqichlarning, davrlarning shakllanish holatlari aniqlanib, ja ­
rayonlarning boshlanish davridagi va yakuniy davridagi holatlari 
solishtirilib, taqqoslanadi, taraqqiyot va rivojlanishning umumiy 
yo‘nalishlari aniqlanadi.
Beruniy asarida quyidagi so‘zlarni o‘qish mumkin: «Meni 
irnkon boricha ularni juda ravshan bayon etib, o'quvchi fahm- 
laydigan, [turli] kitoblarni axarish va u kitob egalarini surishti- 
rishga ehtiyoj qoldirmaydigan [bir asar yozishga] da’vat etdi. Bu 
ishning [yetishish] qiyin va olinadigan [manbai] uzoq ekanini va 
uni yaxshi bilgan odam qalbida shubha qolmaydigan aniq fanlar 
qatoriga qo‘ymoqchi bo‘lgan kishiga bo‘ysunmasligini bildim»1.
Tarixni davrlashtirishdagi an’anaviy boMgan «davr», «asr», «yuz 
yillik» kabi tushunchalar qadimgi Yunonistonda shakllangan.
Tarixni davrlashtirishni interpretatsiyalash metodi va hattoki, 
tarixiy jarayonlar va voqealarni tushunish va anglash deb ham 
nomlash mumkin. Tarixni o‘lchash — bu shunchaki mexanik 
tarzdagi xatti-harakat emas, balki tarixiy hodisalarning tarkibiy 
qismlarini chuqur tarzda tushuntirib berishga olib boruvchi o‘ziga 
xos tarzdagi ilmiy tadqiqot deb ham qarash m um kin2.