Metrologiya asoslari

 
 

---

16 
3-AMALIY MASHG’ULOT  
 O’LCHASHLAR VA ULARNING TURLARI
Ishning maqsadi: O`lchashlar va ularning turlari to`g`risida tushuncha hosil 
gilish va shu mavzularda masalalar echish. 
 
Xorijiy va maxalliy adabiyot manbalarida o‟lchashga quyidagi ta‟rif berilgan: 
o’lchash - bu o‟lchanayotgan kattalik qiymatini tajriba yo‟li bilan maxsus texnik 
vositalar yordamida topishdan iborat. Amaliyotda qo‟llanilayotgan o‟lchashlarni 
klassifikasiyaga bo‟lishda turli xil belgilar va mezonlar qo‟llaniladi. Jumladan, 
o‟lchanayotgan kattalikning vaqtga bog‟liqligi, o‟lchashlar son kiymatlarini aniq
usuli, o‟lchash natijasining aniqligiga ta‟sir etuvchi destabil faktorlar, shart-
sharoitlar va boshqa faktorlarga bog‟liq bo‟ladi. 
O‟lchashlar vaqtga bog‟liqligi bo‟yicha statik va dinamik o‟lchashlarga 
bo‟linadi. 
O‟lchanayotgan kattalikni son qiymati olish usuliga qarab o‟lchashlar to‟rt 
guruhga bo‟linadi : bevosita, bilvosita, birgalikda va majmuiy o‟lchashlar. 
Bevosita o‟lchashda kattalikning son qiymati tajriba vositasida o‟lchash 
qurilmalari yordamida aniqlanadi. Masalan, raqamli termometr bilan muhit 
temperaturasini 
o‟lchash. Umuman olganda, bevosita o‟lchash barcha 
o‟lchashlarning asosini tashkil etadi.
Bilvosita o‟lchashlarni amalga oshirish uchun bevosita o‟lchash natijalaridan 
foydalaniladi. Masalan, tok kuchi, qarshilik va vaqtni o‟lchab, Joul‟-Lens qonuni 
asosida elektr zanjirida ajratib chiqayotgan issiqlik miqdorini hisoblash mumkin, 
ya‟ni 
(3.1) 
Birgalikda o‟lchashda bir vaqtning o‟zida ikki yoki bir necha bir xil 
bo‟lmagan kattaliklar o‟lchanadi va ular orasida bog‟lanish tenglamalari 
sistemasini yechib, izlanayotgan kattaliklarning qiymati aniqlanadi. Birgalikda 
o‟lchashlarga misol sifatida rezistorning elektr qarshiligini turli xil 

---

17 
temperaturalarda o‟lchab, uning qarshiligini quyidagi tenlamalar sistemasining 
yechish bilan aniqlash mumkun ,ya‟ni
, ( 
)-  
, ( 
)-  
bunda 
- rezistorning 
, 
temperaturadagi elektr qarshiligi; 
qarshilikning temperatura koeffisienti; 
- rezistorning 20

S dagi aniqlanishi 
zarur bo‟lgan qarshiligi.
Majmuiy o‟lchashning mohiyati shundaki ,bunda bir vaqtning o‟zida bir 
necha bir xil kattaliklar o‟lchanadi va ular asosida tenglamalar sitemasi tuzilib, 
kattaliklarning qiymatlari aniqlanadi.