Metrologiya asoslari

Nazorat savollari: 
1. “O‟lchash” atamasiga qanday ta‟rif berilgan? 
2. O‟lchashlar vaqtga bog‟liqligi bo‟yicha qanday turlarga bolinadi? 
3. O‟lchanayotgan kattalikni son qiymatini olish usuliga qarab o‟lchashlar 
qanday guruhlarga bo‟linadi? 
4. Bevosita o`lchash deganda nimani tushunasiz? 
5. Bilvosita o`lchash deganda nimani tushunasiz? 
6. Birgalikda o‟lchash deganda nimani tushunasiz? 
7. Majmuiy o‟lchashning mohiyati nimada? 
8. Birgalikda o`lchashlarga misollar keltiring. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

20 
4-AMALIY MASHG`ULOT
KATTALIKLARNI O`LCHASH USULLARI  
Ishning maqsadi: kattaliklarni o`lchash usullarini o`rganish va shu mavzuda 
masalalar echish. 
Bevosita o‟lchash usuli - kattalikning qiymati bevosita o‟lchash asbobining 
ko‟rsatishiga qarab bevosita aniqlanidigan o‟lchash usilidir. Usullar ichidagi eng 
murakkab, lekin eng aniq usul - bu o‟lchov bilan taqqoslash usulidir.
O‟lchov bilan solishtirish usuli - o‟lchanayotgan kattalikni o‟lchov orqali 
yaratilgan kattalik bilan taqqoslash usuli. Masalan, standart raqamli termometr 
yordamida temperaturani o‟lchash. Bunda o‟lchangan temperatura standart 
termometr ko‟rsatishi bilan solishtiriladi.
Differensial o‟lchash usuli-o‟lchov bilan taqqoslash usulining turi xisoblanib, 
o‟lchanayotgan kattalikning va o‟lchov orqali yaratilgan kattalikning ayirmasini 
o‟lchash asbobiga ta‟sir qilish usulidir.
Masalan, uzunlik o‟lchovini qiyoslashda uni komparatorda namunaviy 
o‟lchov bilan taqqoslab o‟tkaziladigan o‟lchashdir. Yoki, rakamli vol‟tmetr 
yordamida ikki kuchlanish orasidagi farqni o‟lchash, bunda kuchlanishlardan biri 
juda yuqori aniqlikda ma‟lum, ikkinchisi esa izlanayotgan kattalik hisoblanadi va 
quyidagicha o‟lchashlar olib boriladi: 
, (4.1) 
. 
bilan
kattaliklarning qiymati bir biriga qanchalik yaqin bo‟lsa, o‟lchash 
natijasi ham shunchalik aniq bo‟ladi.
Nolga keltirish usuli - bu ham o‟lchov bilan taqqoslash usulining bir turi 
hisoblanidi. Bunda o‟lchanadigan kattalikning va o‟lchovning taqqoslash asbobiga 
bo‟lgan ta‟siri natijasini nolga keltirish lozim bo‟ladi.
Almashlash usuli - o‟lchov bilan taqqoslash usuli bo‟lib , bunda 
o‟lchanadigan kattalik o‟lchov orqali yaratilgan ma‟lum qiymatli kattalik bilan 

---

21 
o‟rin almashtiriladi, masalan, qarshiliklar magazini yordamida aniqlanishi kerak 
bo‟lgan rezistorning qarshilgini aniqlash, ya‟ni
;
; (4.2) 
bundan quyidagi relib chiqadi: 
. (4.3) 
Kattaliklarni o„lchash ikkiga bo„linadi: texnik va laboratoriya usulidagi 
o‘lchash: 
Texnik o‘lchashlar ishlab chiqarish korxonalarida bajarilib, uncha yuqori 
aniqlikka ega emas, ammo texnologik jarayon uchun qoniqarli hisoblanadi va 
korxona ish sharoiti talabalariga javob beradigan o„lchash vositalari yordamida 
amalga oshiriladi.
Laboratoriya usulidagi o‘lchash amallari maxsus sharoitga ega bo„lgan 
laboratoriYa xonalarida zamonaviy, aniqlik darajasi yuqori bo„lgan o„lchash 
vositalari yordamida amalga oshiriladi. Bu usuldagi o„lchash amallari ilmiy-
tadqiqot ishlarini bajarish jarayonida, o„lchash vositalarini tekshirish (qiyoslash) va 
detallarga yuqori aniqlik bilan ishlov berish talab etilganda, dastgohlarni ishga 
sozlash jarayonlarida bajariladi.