Microsoft Word 13. Ma'Ruzalar matni

7.3. Zaxiralarning asosiy turlari 
Ta'kidlab o‘tilganidek, zaxira tushunchasi moddiy ishlab chiqarishning barcha 
sohalariga tegishlidir. Chunki moddiy oqim xom-ashyo manbaidan so‘nggi 
iste'molchigacha bo‘lgan «zanjirni» istalgan bo‘g‘inida zaxira ko‘rinishida to‘planishi 
mumkin. Har bir bo‘g‘indagi zaxiralarni boshqarish esa o‘z xususiyatlariga egadir. 
Yuqorida tilga olingan «zanjir» bo‘ylab harakatlanish chog‘ida zaxiralarning 
2ta asosiy turi yaratiladi (7.1-rasm): 
-
ishlab chiqarish zaxiralari; 
-
tovar zaxiralari; 
O‘z navbatida ularning har biri ham uchta turga bo‘linadi: 
-
joriy zaxiralar; 
-
ehtiyot zaxiralar; 
-
mavsumiy zaxiralar; 
Ishlab chiqarish zaxiralari
– bu ishlab chiqarish iste'moli uchun 
mo‘ljallangan, moddiy ishlab chiqarishning barcha tarmoqlari korxonalarida mavjud 
bo‘lgan zaxiralardir. Bu zaxirani yaratishdan maqsad – ishlab chiqarish jarayonini 
uzluksizligini ta'minlashdir. Misol tariqasida qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta 
ishlash korxonasidagi ushbu mahsulotlar zaxirasini keltirish mumkin. 
Tovar zaxiralari – bu ishlab chiqaruvchi korxonalardagi tayyor mahsulot 
zaxiralari, va shuningdek yetkazib beruvchidan iste'molchiga qadar bo‘lgan yo‘ldagi 
zaxiralardir (ulgurji va chakana savdo korxonalaridagi). 
Tovar zaxiralari o‘z navbatida ishlab chiqarish vositalarining tovar zaxiralari 
va iste'mol buyumlarining tovar zaxiralariga bo‘linadi. Masalan, traktor ishlab 
chiqarish uchun lozim bo‘lgan qismlar (shina, motor va x.) zaxirasi bu ishlab 
chiqarish vositalari tovar zaxirasidir. Turli xil sharbatlar, yog‘, sut mahsulotlarining 
zaxirasi esa bu iste'mol buyumlarining tovar zaxiralariga kiradi. 

---

Aytib o‘tilganidek ishlab chiqarish zaxiralari ham joriy, eh
mavsumiylarga bo‘linadi. 
Joriy zaxiralar – ishlab chiqarish va tovar zaxiralarining asosiy qismini tashkil 
etadi. Zaxiralarning bu kategoriyasi, keyingi yetkazishlargacha bo‘lgan davr ichida 
ishlab chiqarish yoki savdo jarayonining uzluksizligini 
hajmi doimo o‘zgarib turadi.
Ehtiyot zaxiralari 
savdo jarayonini uzluksizligini ta'minlash uchun mo‘ljallangandir. 
quyidagilarni kiritish mumkin:
-
yetkazishlar davriyligi va kattaligi shartnomadagidan farq qilishi;
-
materiallar va tovarlarning turli sabablar bilan yo‘lda to‘xtab qolishi;
-
talabni kutilmagan oshib ketishi;
Shunday qilib, ehtiyot zaxiralari yaxshi rivojlanmagan xo‘jalik munosabatlari 
va noto‘g‘ri bashoratlardan o‘zini asrash uchun yaratiladi.
Ehtiyot zaxiralarining hajmi, odatda, o‘zgarmas bo‘ladi.
Mavsumiy zaxiralar
xususiyatga ega bo‘lganda paydo bo‘ladilar. Bu ayniqsa qishloq xo‘jaligi 
mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va tashish uchun ayniqsa muhimdir. 
Misol tariqasida yig‘im-
+ishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining mavsumiyligini hisobga olgan holda unga 
tegishli deyarli barcha zaxiralar mavsumiy deb hisoblanishlari mumkin.
Bundan tashqari moddiy zaxiralarning quyidagi turlari mavjud:
-
o‘tuvchi; 
-
tayyorgarlikli; 
-
nolikvid; 
-
yo‘ldagi zaxiralar va b.