Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

5.1. Budjet kamomadi va profitsiti. Davlat qarzlari.
Ularning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari 
Davlat budjetining daromadlari va xarajatlari muvozanatda bo‘lishini 
taqozo qiladi. Lekin ko‘pchilik hollarda davlat budjeti xarajatlarining 
daromadlardan ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida budjet taqchilligi 
tez sur’atlar bilan o‘sadi. Bu holning sabablari ko‘p bo‘lib, ularning 
ichida, davlatning jamiyat hayotining barcha sohalaridagi rolining 
uzluksiz o‘sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining 
kengayishi alohida o‘rin tutadi. 
Budjet taqchilligining o‘sishi mutlaq miqdorda va uning yalpi milliy 
mahsulot (YAMM)ga nisbatida aniq namoyon bo‘ladi. 2002-yilda 
Respublikamiz davlat budjetining taqchilligi YAIMga nisbatan bir 
foizdan oshmagan
1
. Budjet taqchilligining o‘zgarishi xo‘jalik konyuktura-
laridagi joriy tebranishlar, ishlab chiqarishdagi davriy inqiroz va 
yuksalishlarni ham aks ettiradi, krizislar davrida davlat budjet mablag‘lari 
hisobidan iqtisodiyotning ma’lum sektorlarini ushlab turishga, 
umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘lgan tarmoqlarda investitsiyalar hajmini 
saqlab turishga majbur bo‘ladi. 
1
Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ. Ⱥ. ɂԕɬɢɫɨɞɢɺɬɧɢ ɷɪɤɢɧɥɚɲɬɢɪɢɲ ɜɚ ɢɫɥɨԟɨɬɥɚɪɧɢ ɱɭԕɭɪ-
ɥɚɲɬɢɪɢɲ – ɷɧɝ ɦɭԟɢɦ ɜɚɡɢɮɚɦɢɡ. – ɏɚɥԕ ɫʆɡɢ. – 2000. – 15 ɮɟɜ.

---

 411
Budjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash)ning muhim sharoiti 
davlat krediti bo‘lib chiqadi. Davlat krediti deganda, davlat qarz oluvchi 
yoki kreditor sifatida chiqadigan barcha moliyaviy iqtisodiy munosabatlar 
yig‘indisi tushuniladi. Moliyaviy resurslarni davlat qarz olishning asosiy 
shakli – bu davlat zayomlarini chiqarish hisoblanadi. Ularni joylashtirish 
jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining 
vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini jalb qiladi. 
Davlat o‘z majburiyatlarini nafaqat xususiy sektorda joylashtirishi, 
balki ularni Markaziy bankda hisobga olishi ham mumkin. Bunda bank 
muomalaga pulning tovar hajmining ko‘payishi bilan bog‘liq bo‘lmagan 
qo‘shimcha massasini chiqaradi. Mazkur holda, davlat budjetini 
moliyalashtirish pul muomalasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyatsion ta’sir 
ko‘rsatadi. Pul massasining o‘sishi jamiyat haqiqiy boyligining ko‘payishi 
bilan birga bormaydi. 
Davlat qarzlarining to‘xtovsiz ko‘payib borishi, milliy daromadni 
foiz to‘lovlari shaklida, tobora ko‘proq qayta taqsimlanishiga olib keladi. 
Katta budjet taqchilligi va davlat majburiyatlari bo‘yicha foiz to‘lovlari 
o‘sish sharoitida, davlat qarzlarini to‘lash vaqtini imkon darajada 
cho‘zishga harakat qiladi. Buning uchun turli xil usullardan foydalanish 
mumkin. Jumladan, davlat o‘zining qisqa muddatli majburiyatlarini, o‘rta 
va uzoq muddatli zayomlarga almashtiradi. U o‘zining qisqa muddatli 
majburiyatlarini, ancha yuqori foiz bo‘yicha yangi, uzoq muddatli 
zayomlar chiqarish hisobiga ham sotib olish mumkin. Bunday turdagi 
tadbirlar qisqa davrli samara berishi va vaqtincha davlatning moliyaviy 
ahvolini yengillatishi mumkin, chunki u odatda kelgusida foiz 
stavkasining oshishi va qarzlar umumiy miqdorining o‘sishi bilan bog‘liq. 
Xo‘jalik hayotida baynalminallashuv jarayonlarining tez o‘sishi, 
xalqaro kreditning jadal rivojlanishi natijasida davlat o‘ziga zarur bo‘lgan 
moliyaviy resurslarni jalb qilish uchun, bo‘sh pul mablag‘larining milliy 
chegaradan tashqaridagi manbalaridan faol foydalanadi. Buning natijasida 
tashqi qarz vujudga keladi.
Shunday qilib, davlat zarur moliyaviy resurslarini ham ssuda 
kapitallarining milliy bozoridan ham va tashqi bozoridan qarz oladi. 
Xalqaro kreditning tez o‘sishi kapitalning mamlakatlararo migratsiyasi, 
mamlakat va regionlar iqtisodiy o‘zaro bog‘liqligi chuqurlashuvining 
muqarrar natijasi hisoblanadi. Xalqaro kredit moliyaviy resurslarni ham 

---

 412
xususiy sektorning ehtiyojlarini qondirish, davlat budjeti taqchilligini 
qoplash uchun jalb qilish imkoniyatini sezilarli kengaytiradi. Shu bilan 
birga, tashqi qarzlarning o‘sishi bir qator boshqa muammolarni keltirib 
chiqaradi. Ulardan asosiysi, milliy vositalar bilan nazorat qilib 
bo‘lmaydigan ham kreditor, ham debitor mamlakatlar iqtisodiyotining 
kuchayib boruvchi bog‘liqligidir. 
O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror va mutanosib rivojlanib 
borayotganini 2005-yildan boshlab davlat budjeti profitsit bilan 
bajarilayotgani ham yaqqol tasdiqlab turibdi. Quyidagi jadvalga qarang. 
3-jadval