Microsoft Word Махмудов Р. Ииида бошкарув психол. Дарслик doc

Раҳбарлик мулоқоти босқичларининг тавсифи. Иш юзаси-
дан амалга ошириладиган бошқарув мулоқоти ходим билан алоқа 
ўрнатишдан бошланади. Бу босқични амалга ошириш жараёни раҳ-
барнинг икки саволга жавоб олишидан иборатдир: 
1. Қаршимдаги одам ким? 
2. У қандай руҳий ҳолатда? 
Мана шу икки саволга олинган жавобнинг мазмуни биринчи 
саволга қанчалик пухта жавоб олинганидан далолат беради. Раҳбар 
мана шу икки саволга батафсил жавоб олган тақдирдагина, иккинчи 
босқични амалга оширишга киришиши мумкин. Жавоблар эса раҳ-
бар қаршисидаги ходимнинг мулоқотга тайёрлигини ифодалаши 
лозим. Биринчи босқични амалга оширишда раҳбардан кузатувчан-
лик, ўткир зеҳн ва мазкур шахснинг хатти-ҳаракатига қараб, унинг 
ички ҳолатини аниқ билиш қобилияти талаб этилади. 
Масалан, раҳбар алоқа ўрнатиш босқичидаги биринчи саволга 
жавоб берар экан, раҳбар қаршисидаги шахс ҳақида қуйидагиларни 
билиши ва назарда тутиши зарур: 1) ёши; 2) мутахассислиги, касби; 
3) ички ишлар идораларида неча йилдан буён ишлаётгани; 4) оила-
вий аҳволи; 5) қобилияти (қайси вазифани яхши бажаради-ю, қайси 
бирини уддалай олмайди); 6) соғлиғи ҳақидаги маълумот ва ҳ.к. 
Ушбу ахборотга эга бўлган раҳбар ҳар қандай вазифа ва 
топшириқни ходимга ишонч билан топшириши ва ижобий натижа 
кутиши мумкин. 
Юқоридаги саволларга жавоб олиш учун раҳбар мулоқот бош-
ланишидан аввал суҳбатдоши ҳақида иложи борича кўпроқ маълу-
мотга эга бўлиши лозим. Алоқа ўрнатиш босқичида раҳбар ўзини 

---

100 
бўлажак мулоқотга тайёрлайди. Суҳбатдошнинг кучли ва заиф то-
монларини аввалдан тасаввур қилишга имкон яратади. 
Алоқа ўрнатишнинг иккинчи босқичи суҳбатдошнинг ички ҳо-
латини аниқлаш, суҳбат чоғида унинг ички кечинмаларидан хабар-
дор бўлишни тақозо этади. 
Қаршимиздаги шахснинг ташқи қиёфаси – юз ифодаси, қўл-оёқ 
ҳаракатлари ва овоз интонацияси – буларнинг ҳаммаси ходимнинг 
ҳозирги ҳолати ва суҳбатнинг асосий қисмига ўтишга тайёр ёки 
тайёр эмаслиги ҳақида маълумот беради. Суҳбатдошнинг ташқи 
қиёфасидаги бу кўрсаткичлар одатда мулоқотнинг новербал, яъни 
сўзсиз ифода этиш жиҳатларини ташкил этади ва шахснинг ички 
ҳолати ҳақида ҳаққоний маълумот беради. 
Шахсдаги новербал сигналлар, аксарият ҳолларда ихтиёрий 
бошқариш доирасидан четда бўлиб, шахснинг ҳақиқий ҳис-туйғу-
лари, ният ва хоҳишлари кўрсаткичи десак, хато бўлмайди. 
Суҳбатдошнинг руҳий ҳолати мулоқот давомида ўзгариб ту-
рувчи кўрсаткич бўлиб, суҳбат мазмуни қандай ўтаётганига қараб у 
ўзининг хатти-ҳаракатини ўзгартириб бориши мумкин. Масалан, 
раҳбар билан ходимнинг дўстона мулоқотини кузатсак, уларнинг 
хатти-ҳаракатларида эркинлик аломатлари кўриниб туради. Улар-
нинг бир-бирига ўзаро хайрихоҳлик ҳолати нафақат ташқи кўрини-
шида, балки ўртадаги масофанинг яқинлигида, ўзаро суҳбатдаги 
мулойим товуш интонациясида, юзидаги енгил табассум ифодасида 
акс этади. Айнан шу кўрсаткичлар мулоқот жараёнининг ижобий 
йўналишда ўтаётганлигининг белгиларидан биридир. Мулоқот 
жараёнида бундай белгиларнинг кузатилиши, ўзаро муносабатнинг 
яхши ўрнатилганлиги, энди суҳбатнинг иккинчи босқичига ўтиш 
мумкинлигидан далолат беради. 
Бироқ, раҳбар билан ходимнинг хатти-ҳаракатидаги, суҳбатида-
ги бир-бирига ишончсизлик, мулоқотнинг иккинчи босқичига ўтиш 
имкониятини чеклаб қўйиши ҳам мумкин. Бундай вазиятда раҳбар 
қандай иш тутиши лозим ва қандай ҳаракатни амалга ошириши 
мумкин? 
Замонавий бошқарув психологияси фани шундай билим ва кў-
никмалардан фойдаланиши мумкинки, уларнинг баъзи бирларини 
қўллаш раҳбар билан ходим ўртасидаги мулоқот муҳитини ижобий-
лаштиришга, ўзаро муносабатларни мақбуллаштиришга кўмакла-
шади. Бу борадаги биринчи қадамлардан бири – раҳбарнинг ташқи 

---

101 
қиёфаси ва ички дунёсида мулоқотга мойилликнинг борлигидир. 
Раҳбарда ходимга нисбатан хайрихоҳлик, самимий муносабат, 
унинг манфаатлари ҳақида қайғуриш аломатлари, ўз навбатида, хо-
дим шахсида ҳам шундай хислатларнинг уйғонишига таъсир этади. 
Раҳбар мулоқот ўрнатиш босқичида ходим мулоқотнинг давом 
этишига ижобий ёндашмаса, бунга нима сабаб бўлаётгани ва муло-
қотни давом эттиришини қийинлаштираётган сабаб ҳақида ходим-
дан очиқ-ойдин сўраши керак. Кўпинча бу услуб кутилган нати-
жага олиб келади ва ҳатто ходим, ўзини безовта қилаётган кўнгил 
ғашлиги ҳақида очиқ-ойдин айтмаса-да, ҳар ҳолда ўзини тетик 
тутишга, диққат-эътиборли бўлишга ҳаракат қилади. 
Ходимнинг мулоқотга тайёрлиги англанганидан сўнг, бу жара-
ённинг иккинчи босқичига ўтиши мумкин. 
Иккинчи босқич – раҳбар мулоқотининг асосий мазмунини 
ташкил этиб, унда иш юзасидан кўтарилган масала, муаммо муҳо-
кама этилади. Бу босқичнинг муваффақиятли ўтиши, маълум маъ-
нода, раҳбар фаоллигини, махсус фаолият услубларини қўллашни 
талаб қилади. 
Раҳбар ходимлар учун масалани муҳокама этишдаги асосий 
жиҳатлардан бири – муаммо бўйича ходимнинг фикрини аниқ би-
лиш. Афсуски, мулоқот жараёнида кўпинча шундай ҳоллар кузати-
ладики, муҳокама қилинаётган масала юзасидан иккала томонда 
турлича тасаввур пайдо бўлади. Бу эса, минг афсуски, ҳеч қачон 
муаммонинг ечимига олиб келмайди. Шу боис мулоқотнинг бу 
босқичида муҳокама этилаётган масалани бир хил тушуниш ва 
ҳатто бир хил қарашни шакллантириш чорасини кўриш зарур. 
Иккинчи босқичда ходимнинг муаммосини тушунишнинг асо-
сий шарти сифатида уни тинглаш малакаси намоён бўлади. Одатда 
раҳбарда тинглашнинг фаол ва пассив кўринишлари фарқланади. 
Фаол тинглаш қўл остидаги ходимнинг фикрини идрок этиш 
давомида тушунаётганлик аломатларини намоён этишни англатади. 
Бунда суҳбатдошлар масаланинг моҳиятини аниқлашга оид савол-
лар берадилар, суҳбатнинг асосий мазмуни юзасидан хулосаларини 
баён этадилар. 
Пассив тинглашда эса бошқа томонни тушуниш аломатлари 
минимал даражада кўрсатилади. Масалан, оддийгина бош қимир-
латиб тасдиқлаш, «ҳмм», «аҳа», «тушунарли» каби сўзлар билан 
чекланиш. 

---

102 
Ички ишлар идораларининг раҳбар ходимлари муаммоли ва 
қийин вазиятларда мулоқот олиб боришда иложи борича фаол 
тинглаш малакасини намоён этишлари лозим. Бундай шароитда 
пассив тинглаш ходимлар орасида тушунмовчиликни, бошқа то-
моннинг ҳолати ва тасаввури ҳақида маълумот етишмовчилигини 
юзага келтиради. 
Ҳар бир мулоқотда вазиятдан келиб чиқиб фаол ёки пассив 
тинглаш турларини қўллаш мумкин. Лекин назарда тутилаётган 
мулоқот вақтида айнан фаол тинглаш услубидан фойдаланган маъ-
қул. 
Раҳбар ходимлар учун фаол тинглаш давомида шахс фаолли-
гининг асосий уч тури намоён бўлади. Булар қуйидагилар: 
диққатнинг суҳбатдошга йўналганлиги – визуал, яъни кўз 
алоқаси, гапирувчи шахсга ҳурмат, сабр-тоқат, тинглашга тайёр-
лик; 
фаоллик – мақсадга йўналганлик, фикрни тушунарли баён 
этиш, одоб-интизом; 
хайрихоҳлик – устунликка интилмаслик, ўз ҳиссиётини 
назорат этиш, маълумотни эътироз билдирмай қабул қилиш, салбий 
ҳиссиёт йўқлиги, нутқ суръати. 
Мулоқотнинг иккинчи босқичидаги асосий хусусият – муаммо 
мазмуни юзасидан бир хил тасаввурнинг шаклланишига ва суҳбат-
дошларнинг бир-бирларини тушунишига эришиш. Аммо, мулоқот 
давомида қатор тўсиқлар мавжудки, улар суҳбатдошдан келаётган 
маълумотни тўлиқ тушунишга халақит беради. Маълумот алма-
шуви бочқичларини ёдда тутиш ва унга мувофиқ келувчи фаол ҳа-
ракатни қўллаш тўсиқларни муваффақиятли енгиб ўтиш, маълумот-
ларни иложи борича камайтириш имконини беради. 
Раҳбар ходимлар учун муомалада муаммонинг моҳияти аниқ-
ланганидан сўнг, унинг ечимини топиш лозим. Шунга биноан, му-
аммони ҳал этиш мақсадидаги мулоқот жараёнининг учинчи бос-
қичи – муаммо ечимини излаш ҳам муҳим ўрин тутади. Бу босқич 
ҳақида тўлиқроқ тасаввурга эга бўлиш мақсадида низо вазиятидаги 
беш хил ҳаракат услубини инобатга олиш муҳим. Маълумки, низо-
ли вазиятда шахс бешта ҳаракат услубидан бирини танлашга мо-
йиллигини билдиради. Бу ҳаракат услублари қуйидагилар: 
1) рақобат – масала айнан раҳбар айтганидай ҳал бўлиши керак; 

---

103 
2) ён бериш – раҳбар ходим таклиф этилаётган ечимни қабул 
қилади; 
3) муроса – масала иккала томонни ҳам қисман қониқтирадиган 
ечим орқали ҳал этилади, лекин асосий манфаатлар қондирилмай-
ди; 
4) масалани муҳокама этишдан қочиш – масалани ҳал этувчи 
узил-кесил ечим турли баҳоналар билан қабул қилинмайди; 
5) ҳамкорлик – иккала томонни қониқтирувчи ечим изланади ва 
бу изланиш давомида раҳбар ўз ходимининг манфаати ҳақида қай-
ғуради, ходим эса раҳбар ва жамоа манфаатини назарда тутган ҳол-
да ўз муаммосининг ечимини излайди. 
Муаммоли масала юзасидан мулоқот олиб боришнинг афзал-
лиги шундан иборатки, мулоқотда иштирок этаётган томонларнинг 
манфаатини қондирувчи ечим топилган тақдирдагина бу жараённи 
муваффақиятли деб ҳисоблаш мумкин. Ҳамкорликка асосланган, 
томонлар манфаатига мос келувчи ечим топилганидан кейингина 
қарор қабул қилинади ва мулоқот муваффақиятли тарзда адо этил-
ди, деб ҳисобланади. Суҳбат охирида хулосалар чиқариш, ечимни 
яна бир бор қайд этиш ва қабул қилинган қарор юзасидан қисқа 
изоҳ бериб ўтиш мумкин.