Microsoft Word Маруза матн Тупрок-усимлик Zionet22

 
Inson 
omili. 
 
Inson 
yerdan foydalanish faoliyatida uni o‘z maqsadiga
muvofiqlashtirilgan xolda o‘zgartirishga harakat qiladi. Tuproq hosil bo‘lish jarayonida 
insonjuda aktiv ishtirok etadi va uni xossa va xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatibgina qolmay
balki, u o‘z xoxishiga binoan kyerakli bo‘lgan tomonga o‘zgartira oladi. SHunday xulosa 
qilish mumkinki. inson tuproqqa ongli va ongsiz ta’sir ko‘rsatadi. Tuproq paydo bo‘lishida 
inson omilining roli katta bo‘lib, uni unumdorlikni boshqarish qobiliyatiga egadir. 
Inson faoliyati tuproq hosil bo‘lish jarayonining agrotexnik tadbirlar, geologik va qurilish 
ishlari, daraxtlarni kesish, sizot suvlarini satxini pasaytirish yoki uni ko‘tarish singari ishlar 

---

39
orqali tuproqqa ta’siri ko‘rsatadi. Tabiatga insonning ta’sir qilish shakllari quyidagi 
sxemada o‘z aksini topgan: 
 
antropogen omil, ya’ni inson faoliyati maqsadga muvofiq, ilmiy asoslangan holda 
amalga oshirilsa tuproq xossalari yaxshilanadi, unumdorlik oshadi. antropogen omilning 
noto‘g‘ri yondoshishi ta’sirida bir qator salbiy jarayonlar yuzaga keladi. ular jumlasiga 
degumifikatsiya (gumusning kamayishi), sho‘rlanish, yeroziya, tuproq reaksiyalarining 
o‘zgarishi ishqoriy va kislotali tomonga, xaydalma osti qatlamining zichlashishi, 
tuproqlarning nitaratlar, ftor, og‘ir metallar, radioktiv elementlar, pestitsidlar bilan
ifloslanishi va xokozolar kiradi. 
 
 

---

40
6- MA’RUZA:
 
 O‘ZBEKISTON TUPROQ TIPLARI 
REJA: 
1. Respublikada tarqalgan tuproq tiplari
2. Sug‘oriladigan tuproqlar 
3. Tuproqlarning tarqalish qonuniyatlari 
4. Tuproq vyertikaltik mintaqaviylik qonuniyati 
5. Tuproqlarning gorizontal zonallik bo‘yicha tarqalishi 
6. Introzonal tuproqlar 
7. Avtomorf tuproqlar va ularning xossalari 
8. Gidromorf tuproqlar va ularning xossalari 
9. Tuproqlar ularning tarqalishi xossa va xususiyatlari
10. Grunt suvlarining tuproq xossalariga ta’siri 
O‘zbekiston tabiiy iqlim sharoitlarining murakkabligi bu yerda tuproqlarning turlicha 
bo‘lishini, hamda qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yerlarning o‘ziga xos xususiyatlarini 
belgilaydi. Keyingi paytlarda insonlarning aktiv ta’siri natijasida yerdan foydalanish sohasida 
katta o‘zgarishlar ro‘y byermoqda 
O‘zbekiston respublikasini tyerritoriyasi asosan cho‘l zonasida joylashgan bo‘lib, unda 
asoan sur-qo‘ng‘ir tuproqlar 25,26%, qumli cho‘l tuproqlar 30,34 keng tarqalgan, bo‘z 
tuproqlar 23%, qo‘ng‘ir va jigarrang tuproqlar 4,5% tashkil qiladi. Taqir tuproqlar bor 4%
sho‘rxok tuproqlar - 4% tashkil qiladi. 
 
Tog‘ jigarrang tuproqlari- dengiz sathidan 1500 metr balandlikdan yuqorida joylashgan 
bo‘lib, bu tuproqlar Respublikamizning shimoliy, shimoliy-g‘arbiy, hattoki janubiy qismida 
joylashgan CHotqol, Turkiston, Xisor tog‘ tizmalarida tarqalgan shu tipdagi tuproqlar kabi qalin 
melkozemli va katta hududni tashkil qilmasdan, balki kichik xalqalar, orolchalar tariqasida juda 
yupqa melkozemli, biroq o‘ta skeletli och jigar rang, qalinligi 3-5 sm. chimli qatlamdan iborat, 
uning ostki qismida esa chim osti qatlam bo‘lib, tuproq massasining rangi qo‘ng‘irsimon 
jigarrangli kesakchali (chang aralashgan) agregatli bo‘lakchalardan iborat bo‘ladi. Karbonatli 
birikmalar profilning 50-70 sm.da joylashgan bo‘lib, u tezda o‘ta toshli delyuvial-prolyuvial 
yotqiziqqa yoki tub tog‘ jinsiga o‘tadi. Tuproq profili qalin emas (40-50,ba’zan 70sm gacha), 
o‘ta toshli, mexanik tarkib jihatdan og‘ir qumoqlidir. Bu tuproqlarning chimli qatlamida gumus 
miqdori -2,35-2,65foiz, chim osti qatlamida -1,40-1,65 keyingi qatlamlarda 0,5 -1,4 foizgacha 
gumus bo‘ladi