Microsoft Word Меҳнат лотинда о м doc

Savol va topshiriqlar 
 
1. Mehnat nizosining tushunchasi va turlarini tushuntirib bering. 
2. Jamoalarga doir mehnat nizolarining yakka mehnat nizolaridan qanday 
farqli jihatlari mavjud? 
3. Mehnat nizolarini korxonalarda ko‘rish tartibini tushuntiring. 
4. Mehnat nizolarini sudda ko‘rish tartibi qanday amalga oshiriladi? 
5. Ayrim toifadagi davlat xizmatchilariga doir mehnat nizolarini ko‘rib 
chiqish xususiyatlarini aytib bering. 

---

173 
10-mavzu 
DAVLAT IJTIMOIY SUG‘URTASI. MEHNAT QONUNCHILIGIGA 
RIOYA ETILISHINI TEKSHIRISH VA NAZORAT QILISH 
 
1-§. Davlat ijtimoiy sug‘urtasi tushunchasi va uning turlari 
 
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 39-moddasida ko‘rsa- 
tilganidek, «Har kim qariganda, mehnat layoqatini yo‘qotganda, 
shuningdek boquvchisidan mahrum bo‘lganda va qonunda nazarda 
tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta’minot olish huquqiga ega. 
Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordam boshqa turlarining miqdori 
rasman belgilab qo‘yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdordan oz 
bo‘lishi mumkin emas». 
Demak, buning uchun xodimlar davlat tomonidan ijtimoiy sug‘urta 
qilinishi lozim. Bu huquq xodimlarni ijtimoiy sug‘urta qilish orqali 
yoshiga qarab, nogironlik uchun va boquvchisiz qolganida, davlat va 
jamoa xo‘jaligi hisobidan pensiyalar, mehnat qobiliyatini vaqtincha 
yo‘qotganida nafaqalar to‘lash, mehnat qobiliyatini qisman yo‘qotganida 
ishga joylashtirish, qarib qolganida va nogironlikda g‘amxo‘rlik qilish 
hamda ijtimoiy sug‘urtaning boshqa shakllari bilan ta’minlashni 
kafolatlaydi. 
Ijtimoiy sug‘urta to‘g‘risidagi qoidalar doimiy va mavsumiy, 
shuningdek vaqtinchalik ishlarda ishlaydigan xodimlarga joriy qilinadi. 
Qonunga ko‘ra, davlat ijtimoiy sug‘urtasi uchun ish beruvchilar, 
shuningdek sug‘urta qilingan xodimlarning o‘zlari badal to‘laydilar. 
Ish beruvchilarning davlat ijtimoiy sug‘urtasi uchun badal 
to‘lamaganliklari sug‘urta qilingan xodimni davlat ijtimoiy sug‘urtasi 
mablag‘lari hisobidan ta’minlanish huquqidan mahrum qilmaydi. 
Sug‘urta qilingan xodimlar, tegishli hollarda esa ularning oila 
a’zolari ham davlat ijtimoiy sug‘urtasi mablag‘lari hisobidan: 
a) vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqalari, ayollar esa, bundan 
tashqari, homiladorlik va tug‘ish nafaqalari; 
b) bola tug‘ilganda beriladigan nafaqalar; 
d) davlat tomonidan beriladigan yoshga doir, nogironlik va boquv- 
chisini yo‘qotganlik pensiyalari; 

---

174 
e) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa to‘lovlar bilan ham 
ta’minlanadilar. 
Davlat ijtimoiy sug‘urtasi mablag‘laridan xodimlarni sanatoriy- 
kurortlarda davolash, ularni profilaktoriylar va dam olish uylariga 
joylashtirish, ularning shifobaxsh (parhez) taomlari uchun haq to‘lash, 
bolalarning sog‘lomlashtirish lagerlarini ta’minlab turish va davlat 
ijtimoiy sug‘urtasi yo‘li bilan o‘tkaziladigan boshqa tadbirlar uchun ham 
belgilangan tartibda foydalaniladi. 
Vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqasi quyidagi hollarda 
to‘lanadi: 
– kasal bo‘linganda; 
– mehnatda mayib bo‘lgan yoki boshqacha tarzda shikastlanganda, 
shu jumladan turmushda jarohatlanganda; 
– oilaning betob a’zosini parvarish qilganda; 
– karantin e’lon qilinganda; 
– sanatoriy-kurortda davolanganda; 
– protez qilinganda. 
Vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqasi mehnatda mayib bo‘lgan 
va kasb kasalligiga chalinganda ish haqining to‘liq miqdorida, boshqa 
hollarda esa, xodimning davlat ijtimoiy sug‘urtasi badallarini to‘lagan 
muddatiga (umumiy ish stajiga), qaramog‘idagi voyaga yetma- gan 
bolalarining soni va boshqa holatlarga qarab, ish haqining oltmish foizidan 
yuz foizigacha miqdorda to‘lanadi. 
Vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqasining eng kam miqdori 
qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi miqdoridan oz 
bo‘lmasligi va nafaqa hisoblab chiqariladigan ish haqi miqdoridan ortib 
ketmasligi lozim. 
Ma’lumki, davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqalar tayinlashda 
mehnat staji, ayniqsa, uzluksiz mehnat staji katta ahamiyatga egadir. 
Xodimlarning uzluksiz mehnat stajini hisoblash qonunlar asosida tartibga 
solinadi. Bir kalendar yil davomida o‘z xohishi bo‘yicha uzrli sabablarsiz, 
takroran ishdan bo‘shab ketish mehnat stajining uzilishiga sabab bo‘ladi. 
Yil davomida quyidagi sabablarga ko‘ra o‘z xohishi bo‘yicha takroran 
ishdan bo‘shab ketish uzrli hollar deb hisoblanadi: 
– er yoki xotindan birining boshqa ishga ko‘chirilishi, ishlash yoki 
xizmatni o‘tash uchun chet elga yuborilishi, er yoki xotinning turar joyiga 
ko‘chib ketishi; 

---

175 
– muayyan joyda ishlash yoki ishlashga to‘sqinlik qiluvchi kasallik 
bilan og‘rish (tegishli tibbiy xulosaga muvofiq); 
– oilaning kasal bo‘lgan a’zosini parvarish qilish zarur bo‘lganda 
yoki 1-guruh nogironini parvarishlash zarurligi tufayli ishdan bo‘shash; 
– tashkiliy suratda ishga olish yoki qishloq xo‘jaligiga ko‘chib 
o‘tish; 
– tanlov asosida egallanadigan lavozimga saylanganda; 
– oliy o‘quv yoki o‘rta maxsus o‘quv yurti, aspirantura yoki klinik 
ordinaturaga o‘qishga qabul qilinganda; 
– ish beruvchi mehnat qonunlari, jamoa yoki mehnat shartnoma- 
sining shartlarini buzganda ishdan bo‘shab ketish. 
Ayni vaqtda nogironlar, yoshga doir pensiyani oluvchilarning 
takroran ishdan bo‘shab ketishlari ham uzrli deb hisoblanadi. Amaldagi 
qonunlarga binoan, bir ishdan ikkinchisiga o‘tish paytidagi tanaffuslar 21 
kundan ortiq bo‘lgan hollarda ham uzluksiz mehnat staji saqlanib 
qoladigan, shuningdek bir ishdan ikkinchisiga kirish paytida oradagi 
o‘tgan tanaffus qancha bo‘lishidan qatyi nazar, uzluksiz mehnat staji 
saqlanib qoladigan hollar ko‘zda tutilgan. 
Bundan tashqari, shuni alohida ta’kidlash zarurki, fuqarolarning 
qamoqda bo‘lgan, shuningdek jazoni o‘taganligi, vazifasidan chetlash- 
tirilganligi tufayli ishlamagan vaqtlari umumiy mehnat stajiga ham, 
maxsus mehnat stajiga ham kiradi. Xodimlarning uzluksiz mehnat stajlari 
ish beruvchi tomonidan mehnat daftarchasidagi yozuvlarga muvofiq yoki 
tegishli ravishda rasmiylashtirilgan hujjatlar asosida belgilanadi. 
Alohida belgilangan holatlardan tashqari, xodimlarga vaqtincha 
mehnatga qobiliyatsizligi to‘g‘risidagi guvohnoma yoki ma’lumotno- 
malar berish taqiqlanadi. Vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik ish vaqtida, 
jumladan sinov muddati paytida yuz bersa ham nafaqa to‘lanadi. Nafaqa, 
shuningdek xodim ishdan bo‘shayotgan kunda vaqtincha mehnatga 
qobiliyatsiz bo‘lib qolsa ham to‘lanadi. 
Vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqasi mehnatda mayib 
bo‘lganda yoki kasb kasalligiga chalinganda, ish haqining to‘liq 
miqdorida, boshqa hollarda esa, xodimning davlat ijtimoiy sug‘urtasi 
badallarini to‘lagan muddatiga (umumiy ish stajiga), qaramog‘idagi 
voyaga yetmagan bolalarining soni va boshqa holatlarga qarab, ish 
haqining 60 foizidan 100 foizigacha miqdorda to‘lanadi. 

---

176