Microsoft Word mvmao uzk doc

11.2. Бозор муносабатлари имкониятларининг таҳлили 
 
Асосий тамойиллар қуйидагилардан иборат: 
1. «Истеъмолчи – шоҳ»; 
2. «Ишлаб чиқарилган маҳсулотни сотиш эмас, сотиладиган маҳсулотларни 
ишлаб чиқариш»; 
3. «Маҳсулот яратиш билан унинг истеъмолчисини ҳам яратиш керак»; 
4. «Товар бозорларига дифференциялашган ҳолда ёндашиш керак»; 
5. «Корхона истеъмолчининг талабини қондириш билангина ўз фойдаси ва 
обрўсига эга бўлиши керак». Бунинг маъноси шуки, корхона истеъмолчи 
талабига кўра турли маҳсулотни тез вақтда ишлаб чиқариш қобилиятига 
эга бўлиши керак. 
Таъкидлаш лозимки, бу тамойиллар маркетингни тўлиқ ифодаламайди. 
Маркетинг соҳасидаги йирик олимлар ва мутахассислар, хусусан, Саймон 
Маджаро, Филипп Котлер, Теодор Левит, Г.Абрамашвили ва бошқаларнинг бу 
борадаги тадқиқотларини тўлиқ ўрганиш маркетинг соҳасидаги билимларни 
оширишга ёрдам беради. Таъкидлаш лозимки, чет эл маркетинги бўйича 
ишланмаларни бевосита бизнинг иқтисодиётимизга киргизиб бўлмайди. Бунинг 
асосий сабаби шундаки, бизнинг республикамиз иқтисодиётида «Ўзбекистон 
модели» деган тушунча билан ўзаро бирлашган комплекс масалалар киради. 
Ундан ташқари ҳудудимизнинг ўз хусусиятлари борки, уларни инобатга 
олмасдан маркетингни самарали ишлатиб бўлмайди. 
Харидорнинг бирор бир товарни сотиб олиш ва бозордаги хатти-ҳаракати 
бир нечта омилларга боғлиқ бўлади, энди шу омилларни кўриб чиқайлик. 
1) Одам ёши. Йиллар ўтиши билан одамларнинг озиқ-овқатга, мебелга, 
тиббиёт хизматларига, кийим-кечакка ва бошқа кўпгина нарсаларга бўлган 
эҳтиёжи ўзгариб туради. 
2) Касби. Чилангар учун кўпроқ темир-терсак зарур бўлса, дурадгор 
кўпроқ ёғоч хом ашёсига эҳтиёж сезади. 
3) Ҳаёт тарзи. Ҳаёт тарзи билан талаб орасида кучли боғланиш бор. Бўш 
вақтни спортга бағишлаган одамларга спорт кийимлари, махсус оёқ кийимлари, 
спорт анжомлари керак бўлса, мусиқа шинавандаларига пластинкалар, 
кассеталар ва бошқа шу кабилар керак бўлади. 
4) Бирор бир гуруҳга тегишли бўлиш. Бу ерда гуруҳ деб шундай одамлар 
жамоаси назарда тутиладики, уларнинг умумий қизиқишлари бўлади ёки улар 
бир миллат, бирор диний йўналиш бўйича бирлашган бўлишади.
5) Оила. Оиланинг товарни харид қилишда таъсири каттадир. Кўпинча 
йирик ва қимматбаҳо товарни сотиб олишда оилада бир- бири билан 
маслаҳатлашишади, кейин у ёки бу товарни сотиб оладилар. Оила аъзолари 
сони ҳам бунда катта аҳамиятга эга бўлади. Масалан, аъзолари кам оила учун 
кичик ҳажмли музлаткич сотиб олиш кифоя, аъзолари кўп бўлган оила эса 
катта ҳажмли музлаткични сотиб олишни хоҳлайдилар. 
6) Харидорларнинг шахсий хислатлари. Бу омилни ўрганиш жуда ҳам 
қийин, бунинг учун баъзи кузатишларни олиб бориш зарур. Масалан, реклама 
бўйича мутахассис реклама тайёрлаш жараёнида нималарга эътибор бериши 

---

238
кераклигини мисолда изоҳлайлик. Ҳар хил одамлар бир хил маълумотни ҳар 
хил қабул қилади. Баъзи одамлар кўз орқали кўрилган маълумотни яхши қабул 
қилса, бошқалари эшитиш орқали маълумотни яхши қабул қилади. Шуни 
эътиборга олиб, телевизион реклама тайёрлашда кўрсатувлар матн билан 
таъминланади ва ёзувда ифодаланилади, сухондон эса шу матнни ўқийди. 
Шунда маълумот ҳар хил хислатли харидорга етиб боради. 
Фирмалар олдида турган ва ечилиши лозим бўлган муаммолар узлуксиз 
ва ўзаро боғлиқ бўлиши керак. Масалан, салқин ичимликлар билан савдо 
қилувчи ишбилармонлар фаолиятини мисол қилайлик. Ишбилармон ичимлик 
тайёрловчи фирмадан 1 шишаси учун 10 сўм пул тўлаб турли хил 
ичимликларни олиб келади. Қолгани ўзига боғлиқ, қандай ичимликни қайси 
нархда сотишига қараб ҳар хил миқдорда фойда олиши мумкин. Айтайлик, 
ишбилармон ўз тажрибасидан қониқмайди, жуда ҳам кам ичимлик сотди. У 
ҳолда нима қилмоқ керак? Қандай қилиб харидорлар сонини ошириш мумкин? 
Ишбилармон ўз муваффақиятсизлик сабабларини аниқлаш учун 
маълумот йиғиш ишларини бошлайди. Маълумотлар йиғиш, масалан, 
қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин: 
1) Одамлар қачон кўпроқ салқин ичимлик сотиб олишини ва қайси 
ичимликдан қанча сотиб олишини аниқлаш. 
2) Бошқалар ичимликларни қандай сотаётганини аниқлаш. 
3) Рақобатчиларнинг ишлари қандай эканлигини аниқлаш. 
4) Агар бир шиша ичимликни нархини 1 сўмга камайтирса, ичимликни 
сотилиши кўпаядими? Агар кўпайса, қанчага кўпаяди каби саволларга жавоб 
бериш. Авваламбор маълумотларни олиниш манбаларининг баъзиларини 
келтиршимиз лозим. Тўпланган маълумотни манбаи хилма-хил бўлади. Бозор 
тадқиқотчиси бўлган маркетинг мутахассиси уларни турли газеталардан, 
махсус журналлардан, мижозлар билан бевосита мулоқат қилиш орқали ёки яна 
бошқа манбалардан олган бўлиши мумкин. Маълумотларни йиғиш 
экспериментлар, кузатишлар, сўраб-суриштиришлар орқали амалга оширилади. 
Масалан, ичимлик сотишдаги биринчи саволга кузатишлар орқали жавоб 
олинса, иккинчи ва учинчи саволларга сўраб-суриштириш маълумот йиғишда 
жуда ҳам қулай ва самарали усулдир. Сўраб-суриштириш кўп ҳолларда анкета 
ва интервьюлар орқали амалга оширилади ва ишлаб чиқаришга пулни сарфлаб, 
фойдали ишлаб чиқаришни бўш қўйиш катта хатодир. Стратегик 
режалаштириш тизимининг мақсади - бу кучли ишлаб чиқаришини 
ривожлантириш ва кучсиз, яроқсиз ишлаб чиқаришни қисқартириш 
фаолиятини тасдиқлашдир. 
Маркетингда ишлаб чиқариш деганда ҳар бир ишлаб чиқарилган товар, 
товар маркаси, режа, ишлаб чиқариш тушунилади. Буларнинг ҳар биридан 
ўзининг ишлаб чиқаришда қандай фойдаланишнинг стратегик ечимини фирма 
аллақачон қабул қилган. Энди буларнинг ҳар бири бўйича аниқ ишлаб 
чиқарилган маркетинг режаси бўлиши керак. 
Давлатнинг бутун ҳудуди бўйича савдо-сотиқ қилаётган компанияларда 
сотувчиларнинг бўйсиниш одати географик тамойил бўйича ташкилот шаклини 
олади. Географик тамойил бўйича ташкилотларда ишловчи савдо-сотиқ 

---

239
агентлари ўзлари хизмат кўрсатаётган худудларда яшашлари керак. Бу эса 
ўзларининг мижозларини яхши ўрганиб олиши, маблағ харажатлари билан 
самарали ишлаши учун ёрдам беради. 
Товар ишлаб чиқарувчи ташкилот кенг номенклатурали товарлар ёки ҳар 
хил фирмалар, товар бўйича марказий ташкилотлар билан ишлашади. Товар 
ишлаб чиқарадиган ташкилот функцияли ташкилотни алмаштирмайди, балки у 
яна бир бошқариш босқичи ҳисобланади. Ҳамма товарни ишлаб чиқаришни 
товар номенклатураси бўйича бошқарувчи бошқаради. Бу бошқарувчига бир 
неча товар бўйича бошқарувчилар, қайсики ўзининг муайян товар ишлаб 
чиқариш учун жавобгар бўлганлар бўйсинади. Ҳар бир товар бўйича 
бошқарувчи ўз бошқарув фаолияти режаларни ишлаб чиқаради ва бу режаларни 
назорат қилиб, унга эришишни таъминлайди, акс ҳолда, уни бошқатдан кўриб 
чиқади. Товар ишлаб чиқарувчи ташкилотларда бир нечта ютуқли томонлари 
бўлиб, товар бошқарувчиси бир маҳсулот бўйича бутун маркетинг комплексини 
йўналтиради. Булар қуйдагиларга бўлинади: 
1. Маркетинг хизматини бошқарувчиси; 
2. Реклама хизмати бошқарувчиси; 
3. Маркетинг тадқиқотлари хизмати бошқарувчиси; 
4. Янги товарлар бошқарувчиси; 
Бундан ташқари мижозлар учун сервиз хизмати бошқарувчиси, маркетинг 
режалаштириш хизмати бошқарувчиси ва товар ҳаракати хизмати 
бошқарувчилари ҳам бор. Бошқаришнинг осонлиги функцияли ташкилотни 
асосий ютуғи ҳисобланади. 
Бошқа томондан товар хили кўпайган сари бу схема ўзининг самарасини 
йўқотиб боради. Алоҳида бозор ва товар учун асосий режаларни ишлаб чиқиш 
қийинлашади ва фирма маркетинг фаолиятини бошқаришни ҳам, ўзининг 
структурасини ҳам шу тамойил бўйича ўзгартиради. Буни қуйдаги мисолда 
кўриб чиқамиз. 
«Хайнц» компанияси ўзининг маркетинг хизматини учта бўлимга бўлди: 
1. Гастроном савдо - сотиқ хизмати бўлими. 
2. Ташкилотларга хизмат қилиш бўлими. 
3. Бирлашмаларга хизмат қилиш.
Ҳар хил бўлимда бозор бўйича мутахассислар гуруҳи бор. Кўпгина 
маҳсулотларни кўп бозорларда сотадиган фирмалар орасида бир муаммо пайдо 
бўлади, товар ишлаб чиқаришда ташкилот тизимидан фойдаланиш керакми? Бу 
ўз навбатида товарлар ҳақида кучли билимга эга бўлишни тақозо қилади. Бу эса 
фирмада товар бўйича бошқарувчилар билан бирга бозор бўйича 
бошқарувчилар ҳам бўлиши кераклигини англатади. 
Маркетингнинг режасини ҳаётга тадбиқ қилишда кўпгина кутилмаган 
ҳодисалар бўлиши мумкин. Фирма ўзининг тадбирларини назорат қилиши 
шарт, ўзининг мақсадларига эришиш учун маркетинг назоратини уч хилга 
бўлиш мумкин. 
1. Йиллик режаларини бажарилиши устидан назорат. 
2. Даромад назорати. 
3. Стратегик режалар устидан назорат. 

---

240
Йиллик режаларнинг бажарилишини назорат қилиш масаласи - бу 
фирманинг ҳамма кўрсаткичларга чиқишига ишонч ҳосил қилиш. Даромад 
назорати - бу ҳар хил товарлардан келадиган даромадлар, истеъмолчилар 
бозори таҳлилини ўзида акс эттиради. Стратегик режалар устидан назорат - бу 
«орқага чекиниш», фирмани бозорга ёндаштиришни танқидий баҳолаш учун 
керак бўлади. 
Замонавий маркетинг тамойилларида бозорнинг умумий ҳолатини 
ўрганишга алоҳида эътибор берилади. Бозорни ўрганишдан асосий мақсад, 
унинг конъюнктурасига (ҳолатига) баҳо бериш ва ривожланиш истиқболини 
ишлаб чиқишдан иборат. Бундай дастурнинг бажарилиши кўп омилларга 
боғлиқ, шунга қарамай бозорни ҳар томонлама ўрганиш ва таҳлилни 
қуйидагича бошлаш мумкин: