Microsoft Word omk leksiya jiynaq

 
 
 
 
 
 
 

---

 
18-LEKCIYA. 
TUPROQ MIKROBIOTEXNOLOGIYASI. 
Temanıń maqseti: Házirgi waqıtta mikroorganizmlar ózleriniń iskerligi hám 
massası menen topıraq paydadorlig’in belgilewde tiykarǵı rol oynawı anıq bolıp 
qaldı, Sonday eken, hár túrlı awıl xojalıǵı sistemasında topıraq paydadorligin 
asırıw jáne onı saqlap turıw, bul processni basqarıw kóp mániste, topıraqta 
mikrobiologik processlerdi basqarıw menen baylanıslı. 
Joba : 
1. Topıraq mikrobbiotexnologiyasi jáne onıń wazıypaları
2. Topıraq mikrob senozi - biologiyalıq sistema retinde 
3. Gerbinetsidlarni topıraq mikrob senoziga tásiri 
Ádebiyatlar : 1: 234-256 2: 345-354 
Tiykarǵı túsinikler: Gerbinetsid 
Topıraq payda dorligin shólkemlestiriw hám basqarıwda biologiyalıq 
faktorlardı rolin birinshilerden bolıp, topıraqshunoslik pániniń tiykarlawshileri v. v. 
Dokuchaev, P. A. Kostichev hám v. R. vil'yamsonlar bahalab bergenler. 
Olar topıraq turmısında biologiyalıq birikpelerdi roli úlken ekenligin 
tastıyıqlap berdiler. Bul goya keyin S. N. vinogradskiy, Ye. N. Mishustin, M. M. 
Kononova, D. G. Zvyagintsev, v. T. Emtsev, D. I. Nikitin hám basqa ilimpazlardı 
izertlewlerinde óz rawajlanıwın taptı hám anaǵurlım anıqlıq da kirgizdi. Ásirese 
Ye. N. Mishustin, D. G. Zvyagintsev, v. T. Emtsev hám basqalar topıraq 
paydadorligida mikroorganizmlarni roli kútá úlken ekenligin tastıyıqlap berdiler 
hám sol sebepli mikrobbiokimyo tiykarları tiklena baslandı. 
Házirgi waqıtta mikroorganizmlar ózleriniń iskerligi hám massası menen 
topıraq paydadorligini belgilewde tiykarǵı rol oynawı anıq bolıp qaldı, Sonday 
eken, hár túrlı awıl xojalıǵı sistemasında topıraq paydadorligini asırıw jáne onı 
saqlap turıw, bul processni basqarıw kóp mániste, topıraqta mikrobiologik 
processlerdi basqarıw menen ajıralmas baylaisli . 
Awıl xojalıq eginlerinen ónimli ónim kóteriw procesin hám tupiroqda 

---

mikrobbiokimyoviy processlerdi basqarıw awıl xojalıq páninde jańa jónelis - 
topıraq mikrobbiotexnologiyasini payda bolıwına alıp keldi. Bul jónelis topıraq 
sharayatında mikroorganizmlar quramın úyreniw hám basqarıw máselelerine 
tiykarlanǵan bolıp, mikroorganizmlar iskerligin basqarıw hám olar tárepinen alıp 
barılıp atırǵan metabolitik reakciyalardı, awıl xojalıq eginleri paydadorligini 
asırıwǵa jóneltirishni takazo etedi. 
Topıraq mikrobbiotexnologiyasi pániniń tiykarǵı mashqalası topıraqta, 
ásirese ósimlikler rizosferasi hám rizoplanida utadigan mikrobiologik processlerdi 
basqarıw bolıp tabıladı. Bul mashqala, tek ǵana málim bir belgilengen sharayatta, 
málim quramǵa iye bolǵan mikroblar assotsiatsiyasini shólkemlestiriw menen 
belgilenedi. 
Bul mashqalalardi sheshiwdi anıq jolları belgilep alınǵan. Ol da bolsa 
tómendegiler menen belgilenedi: 
♦ agronomik áhmiyetli mikrob senoziga yamasa mikroorganizmlar toparına 
sırtdan turıp tásir qılıwdı basqarıw, yaǵnıy olardı kóbeyiwi, ósiwi, rawajlanıwı hám 
ósimlik ushın zárúr bolǵan FFM (antibiotiklar, fitogarmonlar hám ósimlikti artıwın 
basqarıwshı basqa elementlar hám x. k.) óndirisin payda ete biliw; 
♦ 
tuproqda mikroblardı ósiwi hám rawajlanıwın támiyinleytuǵın ósimlikler 
qatnasıwında 
almaslap 
egiwdi 
shólkemlestiriw 
hám 
sol 
sebepli 
mikrobbiokimyoviy processlerdi basqarıw ; 
♦ 
tuproqda mikrobbiokimyoviy processlerdi basqarıwda organikalıq hám 
mineral tóginlerden aqılǵa say paydalanıw ; 
♦ 
tuproq mikroorganizmlaridi azot jutıw hám fosforli birikpelerdi eritiw 
qábiletinen aqılǵa say paydalanıw ; 
♦ 
mikrobiologik processlerdi tolıqqonli ótiwi ushın hár túrlı túrdegi topıraq 
melioratsiyasınan paydalanıw. 
Tábiyaatda júz beretuǵın bir qatar waqıyalar - biogeotsenoz, topıraqtaǵı 
organikalıq elementlardı mineral almastırıw, olardı turmıslıq zárúr biologiyalıq 
(element almasinuvi) processlerde qatnasıwın belgilew, mikrob senozi (málim 
sharayattaǵı mikroorganizmlarni quramı hám aktivligi) menen belgilenedi. 

---

 Topıraq mikroflorasini anıqlawda, olardı quramı hám ayriqshalıǵın belgilewde, 
antropogen tásirinler sharayatında ózgeriwi hám basqa bir qatar sharayatlarda 
mikrobtı dúzilisi hám aktivligi (funktsiyası ) tiykarǵı belgileytuǵın faktor bolıp 
xızmet etedi. 
Mikroorganizmlarni sanı hám sapasın mikroskop astında, dinamikada analiz
etilgende olardı turaqlı emesligi hám waqıtı -waqıtı menen ózgerip turıwı 
tastıyıqlanǵan. Mikrob massasın tez ózgeriwsheńlik dáwiri, stabilizatsiya barıwı 
menen alısıp turadı. Basqasha etip aytqanda bir waqıtta mikrob massası tez 
ózgeredi, birpara - bir waqıtta bolsa ózgermeytuǵınnan turadı hám x. k. 
Topıraqtıń mikrob senozi (quramı ) - bul biosferanıń ayriqsha reaktiv 
komponenti bolıp tabıladı. Onıń joqarı reaktivligi fiziologikalıq hár tu’rliligi , ósiw 
tezligi, polifunktsionalligi, 
aqıbet nátiyjede 
bolsa 
element 
almasinuvi, 
mineralizatsiyalaniwi processindegi kútá úlken qatnasıwı menen belgilenedi. 
Mikrob senozi - mikroblar klassifikatsiyasiniń úlken bir bólegi retinde birdey 
sharayatta jasap turǵan mikroorganizmlar topari bolıp tabıladı. Mikroorganizmlar 
ushın uta zárúr sharayatlar : mikroklimit, suw rejimi, topıraqtıń geologik dúzilisi 
hám azıqa elementları esaplanadı. Sol hám basqa faktorlar esabınan mikrob senozi 
málim biotsenoz daǵı organikalıq hám mineral elementlar transformaciyasında 
hám de biologiyalıq hám nobiologik elementlardı biosferada óz-ara tásirinde 
qatnasadı. 
Qısqa etip aytqanda - mikroorganizmlar turaqlı túrde sırtqı ortalıqqa tásir 
etetuǵın jáne onıń tásiri astında bolatuǵın tiri organizmler bolıp tabıladı. 
Topıraqta mikrob senozi túrme-túr bolıp tabıladı. Ye. N. Mishustin olardı 
zimogen, avtoxton, oligotrof, avtotrof gruppalarǵa bolıp úyreniwdi usınıs etedi. 
Bul gruppalar ortasındaǵı baylanıslılıq turaqlı ózgerip turadı hám kóp mániste 
topıraqqa bolǵan tásir menen belgilenedi. D. N. Nikitin ekotizimda oligotrof 
mikroorganizmlarni roli úlken ekenligin, olar tábiyaatda tarqalǵan energiyanı 
toplaw qábiletine iye ekenligin tán alıw etedi. 
Aqırǵı jıllarda topıraqtaǵı mikrob biomassasi haqqında kóprok pikirler 
yoritiladigan bolıp qaldı. Buǵan bir neshe sebepler bar, álbette. D. G. Zvyagintsev 

---

mikrob massası jáne onı " aylanıw" tezligi, topıraq ózgeshelikine baylanisli 
(yaǵnıy - pH, ızǵarlıq, xarorat, aeratsiyaga) dep esaplaydı. T. v. Tarvis topıraqta 
mikrob massası tóplanǵanda mikrob menen ósimlik arasında azıqa ortalıǵı ushın 
báseki ketedi degen pikirdi ilgeri suradi. Mikrob biomassasini tez toplanıwı, olardı 
energetikalıq materiallar menen támiyinlengenligine baylanisli bolıp, topıraq 
ónimliliginen xabar beredi. 
Azot ózlestiriwshi mikroorganizmlarni quramı, olardı energetikalıq 
resursları, fiziologikalıq aktivligi, mikrob massasınıń muǵdarı, mineralizatsiya 
procesi hám topıraq ónimliligi kórsetkishi haqqında maǵlıwmat beredi. 
Mikrob massasın toplanıwı hám bólekleniwi, topıraqtaǵı azot muǵdarın 
ózgeriwine hám ósimlikti azıqlanıw sharayatına tuwridan- tuwri tásir etip, topıraq 
ónimliligin asıwına xızmet etedi. Topıraqtı fermentativ aktivligi, yaǵnıy topıraqta 
jasawshı tiri organizmlerdi fermentlerin ózine sorbtsiya qılıw ózgesheligi de 
dıqqatqa ılayıq. Topıraqta boglangan (immobilizatsiya etilgen) fermentler aktivligi 
olar ushın diagnostik kórsetkish bolıp xızmet etedi. Topıraqta fermentlerdi dús 
keliwi hám aktivlik kórsetiwi, topıraqtı biologiyalıq aktivligi hám ónimliliginen 
xabar beredi. 
Mikrob senozi- óz- ózin basqarıwshı biologiyalıq sistema bolıp tabıladı. Bul 
sistemanı mutadil aktivlik kórsetiwi hár túrlı gruppaǵa tiyisli mikroorganizmlarni 
rawajlanıwına boglik boladı. Sol orında, topıraq turaqlı túrde sırtqı ortalıq tásirine 
tábiy hám antropogen tásirge ushırasıp turıwı, bul bolsa onıń strukturalıq bólegi 
bolǵan mikroorganizmlarga da tásir kórsetiwin este tutıw kerek. Jańa ekologiyalıq 
sistemada mikroorganizmlar aktivligi ózgerip, onıń múmkinshilikleri sistemanıń 
dinamikalıq rawajlanıwı ushın jetkilikli bolmay qalıwı múmkin, Bunday 
sharayatta, topıraqtaǵı mikrobobiokimyoviy processlerdi mutadillashtirish ushın 
olardı jónelis larini ózgertiw kerek boladı. 
Bunday múmkinshilikler, mikroblar sistemasınıń ishki múmkinshiliklerin 
tereń analiz qılıw, olardı funktsional túrli-tumanlıǵın úyreniw, geterotrof 
mikroorganizmlarni aktivligin tereń úyreniw arqalı minerallanıw hám gumus 
elementları payda qılıw processlerin analiz etiw sıyaqlı bir qatar bioximiyalıq 

---

processlerdi úyreniw arqalıǵana ámelge asıriladı. Tek ǵana, topıraqtaǵı 
mikroorganizmlar gruppaların, olardı aktivligin ózgertiw arqalıǵana topıraq 
ónimliligin hám ósimlik paydadorligini asırıw múmkin. Mikrob gruppaları 
iskerligin basqarıw topıraq mikrobbiotexnologiyasining tiykarın, onıń mazmun 
hám moxiyatini quraydı. 
Málim bir dáwirde topıraqta aktiv rawajlanıp kiyatırǵan nitrifikatsiya 
procesin tómenletiw, paydasız minerallaw procesin toqtatıwda úlken áhmiyetke iye 
boladı. Topıraqqa salınǵan nitrofikatsiyani pasaytiruvchilar, sol processni alıp 
baratuǵın nitrifikatsiya etiwshi mikroorganizmlarni iskerligin bugish arqalı, azotni 
ammiak formada toplanıwına alıp keledi. 
Bunday sharayatta nitritlarni nitratlarǵa oksidlew procesi pasayadi, nitritlarni 
juwılıwı hám olardı gazsimon elementlarǵa aylantıriwshı denitrifikatsiya procesi 
pasayadi, topıraqtı nitrifikatsiyalash qábileti toqtaydı yamasa júdá xam pasayadi. 
Nitrifikatsiya procesin pasaytiruvchi bir neshe preparatlar málim bolıp, usılardan 
biri, nitropirin-2-xlor-6 -trixlormetil piridin, bul preparat " N-Serve-24" atı menen 
málim. 
Preparatni 240 g/l yogdagi eritpesin ammiakli ógitlar menen (6 kg/ga) 
topıraqqa salınǵanda, nitrifikatsiya processinde qatnasuvshı bakteriyalardı sanı 
júdá xam azayıp ketkeni tastıyıqlanǵan. Sonıń menen birge, preparatni ekilemshi 
ózgesheligi ammonifikatorlarni artıwın tómenletiwi de gúzetilgen (topıraqtı 2-6 sm 
qatlamında ). Sonday bir jaǵdayda bul preparat basqa tur hám gruppalarǵa tiyisli 
bakteriyalarǵa tásir etpegen. 
Topıraqqa salınǵan gerbinetsidlar ózlerin tiykarǵı waziypası bolǵan otaqlardı 
yuqotish menen birge, topıraqta ámelge asıwı kerek bolǵan bioximiyalıq 
processlerge de unamsız tásir kórsetedi. Topıraqta jasawshı mikroorganizmlarni 
iskerligin aynıwı (topıraqta organikalıq hám organikalıq bolmaǵan elementlardı, 
atap aytqanda gerbinetsid, pestitsid hám basqa yadoximikatlarni toplanıp qalıwı ) 
topıraq ónimliligin tómenlewine alıp keledi. Bunday jaǵdaylarda, asıǵıslıq menen 
topıraqtı hár túrlı pestitsid lardan tazalaw, odaǵı (topıraqtaǵı ) mikrobiologik 
processlerdi qayta tiklew kerek boladı. 

---

Topıraqta gerbinetsidlar mikroorganizmlar massası menen óz-ara baylanısqa 
kiredi. Sonday eken, gerbinetsidlarni yuqotish sol topıraqtaǵı mikroorganizmlarni 
aktivligine tógridan-tógri baylanıslı bolıp tabıladı. 
Kópshilik jaǵdaylarda gerbinetsid sepilgan topraqlarda mikroorganizmlar 
daslep azayıp ketedi, 10 -12 kún ótkennen, mikroorganizmlarni sol jaǵdayǵa 
kelisiwi (adaptaciya ) baslanadı. 1, 5- 2, 0 ay arasında gerbinetsid tásiri tómenlep, 
mikrobiologik processler tiklena baslaydı. 
Mikroorganizmlarni tikleniw dáwiri bir tárepden sol sharayatta jasap turǵan 
mikroorganizmlarni kelisiwi ga, ekinshi tárepden bolsa gerbinetsidlarni 
ózgeshelikine baylanıslı. Ásirese gerbinetsidlardan paydalanǵande onı isletiw 
mutadilligiga ámel etpeslik, topıraqtı uzaq waqıt dawamında pútkilley isten 
shıǵarıwǵasha alıp keledi. 
Gerbinetsidlar (TXA-Na, dikoteks, prometrin, simazin hám x. k.) menen 
topıraqtı jáne onı átirapındaǵı suw xavzalarini pataslantırmaw ushın tómendegi 
ilajlardan paydalanıwdı usınıs etemiz: 
♦ 
Gerbinetsidlardan paydalanǵan topıraqtı ızǵarlıǵın 60% átirapında (suw 
rejimin basqarıw jolı menen) ustap turıw kerek, sebebi sol sharayatta 
mikroorganizmlar tárepinen gerbinetsidlarni bólekleniwi tezlashadi; 
♦ 
prometrin islengende, onı bólekleniwi ketiwin itibarǵa almasıq kerek. 
♦ 
prometrin hám simazinni joqarı muǵdarı isletilingende, gerbinetsidlarni 
topıraqta salǵan hám átirap daǵı suwǵa ótken muǵdarın anıqlap barıw kerek, 
sebebi gerbinetsidlar drenaj suwiga utib odaǵı ilga ótip salıwları múmkin. 
♦ simazin islep shıǵarıw yamasa odan kóbirek normada nitrifikatsiya procesin 20 -
45 kunga tómenletiw, TXA-Na bolsa nitrifikatsiya etiwshi bakteriyalardı aktivligin 
asırıwı hám nitratlardı toplanıwına alıp keledi. 
Topıraq mikrobbiotexnologiyasi-topıraq sharayatında mikroorganizmlar 
massasın, olardı iskerligin úyreniw awıl xojalıǵın zamanagóy usıllar menen 
rawajlandırıwda tiykar bolıp xızmet etip kelip atır. Topıraq mikrobbiotexnologiyasi 
jetiskenlikleri tiykarında mikroorganizmlar iskerliginen tógri hám aqılǵa say 
paydalanıw arqalı topıraq ónimliligin asırıw, joqarı sapalı, ekologiyalıq taza ónim 

---

jetkiziwimiz múmkin. 
Qadaǵalaw sorawları
1. Tupiraq biotexnologiyasın tiykarlawshileri kimler? 
2. Tupiraqta biologiyalıq faktor degende neni túsinesiz? 
3. Tupiraq mikrobbiotexnologiyasi pániniń tiykarǵı waziypası ne? 
4. Mikrob tsenozi ne? 
5. Tupiraqtagi mikrob biomassasi degende neni túsinesiz? 
6. Almaslap egiwdi mikrob tsenoziga tásirin túsintirip beriń? 
7. Nitrifikatsiya procesin pasaytiruvchi faktorlarǵa mısallar keltiriń?