Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Ijtimoiy mye'yorlar turlari va ularni boshqarish myexanizmlari

Ijtimoiy mye'yorlar turli-tuman shakllar va mazmunga ega bo`lishi mumkin. Mye'yorlar rasmiylashtirilgan – qonunlar, qoida va yo`riqnomalar ko`rinishida yozilgan bo`lishi mumkin. Biroq ko`p qollarda ular jamoatchilik ongida xalq an'analari, ijtimoiy farmoyishlar, jamoatchilik fikri sifatida mavjud bo`ladi. Mye'yorning turli ko`rinishlari o`zaro zich boqlangan.

Boshqariladigan munosabatlar muqiti bo`yicha ijtimoiy mye'yorlarning quyidagi asosiy guruhlarini ajratish mumkin: ijodiy-axloqiy, ma'naviy-etik, huquqiy, siyosiy, tashkiliy-profyessional.

Axloqiy (ma'naviy) mye'yorlarning tashuvchilari odamlarning o`zlari, shuningdyek, oila, diniy konfyessiya, jamoatchilik tashkilotlari kabi ijtimoiy institutlardir. Ijodiy-axloqiy mye'yorlar turlicha shakllarda mavjud. Bu, avvalo, dunyo dini, badiiy madaniyat va ilmiy fikrda taqdim etilgan umuminsoniy qadriyatlardir. Shuningdyek, bu xalq an'analari va odatlari, xalqaro konvyentsiya va dyeklaratsiyalar.

qator qollarda axloqiy mye'yorlar etik mye'yorlar bilan yagona ma'lumotga qo`shilib kyetadi. Ma'naviy-etik mye'yorlar o`zida muayyan ijtimoiy guruhlarga (ryeal yoki nominal) uning a'zolariga nisbatan umidi-amrini aks ettiradi. Ma'naviyetik mye'yorlarni tashuvchilar aniq ijtimoiy uyushmalar, ularning sardorlari va raqbarlari hisoblanadilar. Ushbu ko`rinish mye'yorlari, odatda, matnli mustaqkamlanmagan. Garchi chyekinish bo`lsa-da, masalan, ruscha Uy qurish. Etik mye'yorlar axloqiy qadriyatlar bo`lishi mumkin, biroq ularga qarama-qarshilik qilishi ham mumkin, masalan, korporativ etika qollari yoki asotsial guruh qonunlarida buning o`rni bor.

Guruhli mye'yorlar ko`pincha styeryeotiplar va pryedrassudkalarni tuqdiradi, masalan, irqiy yoki etnik. Styeryeotip qollarda odam tasavvurida tafakkur eskirgan, qotib qolgan yoki tor bo`lishi mumkin. Styeryeotiplar ijobiy rol o`ynashlari mumkin, masalan, tafakkurning iqtisodiyligiga yordamlashgan qolda. Biroq ko`p qollarda ular muayyan vaziyatga o`xshash axloqqa to`sqinlik qiladilar. Xurofiy odatlar bo`lsa noto`qri qabul qilishning oqibati hisoblanadi, bu yaqqol ifodalangan affyektiv komponyent borligi bilan yanada chuqurlashadi.

Huquqiy mye'yorlar, ijtimoiy mye'yorlarning turli-tuman ko`rinishlaridan biri bo`lib, albatta, ancha aniqdir. Ular davlatning asosiy qujjatlarida mustaqkamlangan (konstitutsiya, jinoyat kodyeksi, fuqaro kodyeksi). Ushbu mye'yorlar barcha davrlar tizimi bilan boshqariladi (qonuniy ijodiy institutlar, qukumat, huquqni qimoya qilish organlari). qonunga qarshi axloq moqiyati bo`yicha nafaqat alohida bir jabr ko`rgan odamning zararlangan manfaatlarini, balki tartibni – ijtimoiy qayot asoslarini ham turqunlashtirishga yo`naltirilgan. Shuning uchun og`ishgan axloqning ushbu ko`rinishi bugun jamiyat uchun birmuncha xavfli ko`rinish sifatida ko`rib chiqilmoqda.

Siyosiy mye'yorlar xalqaro qujjatlarda, davlatlararo bitimlarda ifodalangan va davlat (xalq) lararo munosabatlarni boshqaradi.

Tashkiliy-profyessional mye'yorlar lavozim yo`riqnomalari, ichki tartib qoidalari, profyessional an'analar orqali boshqariladi.

Yuqorida ta'kidlanganidyek, qozirgi vaqtda ijtimoiy mye'yorlarning yangi– individual turi paydo bo`lgani qaqida gapirish mumkin. har bir shaxsning qadriyatlarini tan olish bilan bog’liq bo`lgan individual mye'yorlar, jamiyat qayotida ko`proq katta rol o`ynashni boshladi, bu esa umuman olganda jamoatchilik ongida ko`zga tashlanadi.

Bugun shaxsning huquqi qator madaniyatlarda, uning o`z-o`zini qadrlashida jamoatchilik manfaatlari bilan tyenglashtirilgan.

Psixologiya uchun shaxsga ijtimoiy mye'yorlarning ta'sir myexanizmi qaqidagi masala o`ta muqim. Ijtimoiy fyenomyen sifatida ijtimoiy mye'yorlar shaxs ichki dunyosida uning butun qayoti davomida intyeriorizatsiyalanadi. Ayniqsa, bu oilada bolaning ilk rivojlanish bosqichida jadal sodir bo`ladi. Chuqur psixologiya doirasida ko`plab ichki farmoyishlar, talablar va chyeklovlarni o`z ichiga olgan supyer-Ego kabi individual tuzilmaosti maxsus ajratiladi.

UMumiy psixologik taassurotlarga muvofiq mye'yorlar individual ongda ijtimoiy-psixologik ko`rsatma shaklida ishtirok etadi. “Tayyorlik, sub'yektning muayyan obrazda qabul qilishga pryedraspolojyennost yoki harakatlanishi” dyek ko`rsatma [13, 419-b.] turli shakllarga ega. “Ijtimoiy ko`rsatma” atamasi (inglizchada «attityud») o`tgan asrning 20-yillarida U.Tomas va F.Znanyetski tomonidan kiritilgan. Kyeyinroq M.Smit attityud tuzilmasini uchta mashqur komponyentni ajratib aniqlashtirdi:

kognitiv (ob'yekt yoki ko`rinish qaqidagi bilimlar, tasavvurlar); affyektiv (ob'yektga hissiy-baholovchi munosabat);

konativ yoki axloqiiy (shaxsning ob'yektga nisbatan muayyan axloqni

amalga oshirishga tayyorligi) [16].

Ijtimoiy ko`rsatmalar odam tomonidan nimagadir shaxsiy munosabat , ushbu shaxs – uning shaxsiy mazmuni uchun ob'yekt (ko`rinish) ning aqamiyati sifatida boshdan kyechiriladi. Ustanovki otrajayut svyaz myejdu ob'yektom i yego otsyenkoy. Shu bilan ular odamni ijtimoiy axloqning muayyan ko`rinishiga tayyorligini shakllantiradilar.

Dispozitsiyali kontsyeptsiyada V.A.Yadovning [24] ijtimoiy axloqni boshqarish dispozitsiyaning (ijtimoiy ko`rsatmalar) 4 ta darajasiga ajratiladi:

sodda vaziyatli axloqiy ko`rsatmalar;

kichik guruhlar va ko`nikkan vaziyatlar darajasida harakatlanuvchi ijtimoiy

ko`rsatmalar; shaxs manfaatlarining ijtimoiy faollikni aniq soqasiga nisbatan umumiy

yo`nalganligi ro`yxatga loinuvchi dispozitsiyalar; shaxsning uni ijtimoiy axloqi va faoliyatini boshqaruvchi oliy qadriyatlar

oriyentatsiyasi tizimi.

Shaxsiy darajada muayyan odam uchun ob'yektlarning psixologik aqamiyatiga muvofiq tarzda ijtimoiy ko`rsatmalar sub'yektiv iyerarxiyasi vujudga kyeladi. Shaxsiy mazmun ijtimoiy aqamiyat bilan mos tushmasligi mumkin. Masalan, bir odam uchun qayot mazmuni oila qurish va bolalarni tarbiyalash hisoblansa, boshqalari uchun esa muqim – karyera. V.A.Yadovning kontsyeptsiyasiga ko`ra ob'yektlarning jamoatchilik aqamiyati myezoni dispozitsiya ikkinchi va uchinchi darajaga taalluqli, sub'yektiv shaxsiy myezon bo`yicha esa shaxs uchun o`z aqamiyatiga ko`ra oliy hisoblanadi [24].

qadriyatlar tafovuti kuchida odamlar axloq sabablari va usullari bo`yicha aqamiyatli tarzda farqlanadilar. Masalan, qadriyatlar yashash uchun kurashga qaratilgan bo`lishi mumkin, shubhasiz, odamlarning kuchi ham jismoniy va moddiy xavfsizlikni ta'minlashga yo`naltirilgan bo`ladi. qayotda odamning boshqa oriyentiri guruhga taalluqli bo`lish, taqlid qilish yoki muvaffaqiyatga erishishga intilishning tuqilishiga olib kyeluvchi jamoatchilik fikri bo`lishi mumkin. Nihoyat, quyidagi shakllardan birining faolligini qo`zqatadigan o`z ichki ehtiyojlariga oriyentatsiya bo`lishi mumkin: boshqa odamlardan o`z farqini izlash, ekspyerimyent o`tkazish, qiziqish, ijodkorlik, jamiyat muammolariga qiziquvchanlik va unga xizmat qilish.

Shunday qilib, ijtimoiy mye'yorlar, o`z navbatida, dispozitsion axloqni shakllantiruvchi shaxs ko`rsatmalarini yaratadi.

Biz ijtimoiy mye'yorlarning umumiy tavsifnomasini byerdik. Eslatib o`tamiz, og`ishgan xulq dyeganda barcha ijtimoiy mye'yorlardan og`ishgan xulqni emas, faqat uning bajarilmasligi birmuncha muqim, odam yoki jamiyat farovonligiga xavf tuqdiruvchilari tushuniladi. Shuning uchun muayyan odamning axloqini uning mye'yoriyligi nuqtai nazaridan baholash ko`p qollarda oqir. Shuningdyek, ta'kidlash zarurki, garchi ijtimoiy mye'yorlar ko`pchilik odamlarning manfaatlarini aks ettirsa-da, qator qollarda ular alohida guruhlarning (masalan, OAV orqali) tor manfaatlarida foydalaniladi, bu o`z-o`zidan ijtimoiy mye'yorning xolis tabiati va uning sub'yektivligida ichki qarama-qarshilikni aks ettiradi.