Mikrobiologiya fani va uning vazifasi mikrobiologiya fanining qishloq xòjaligidagi ahamiyati

15 viruslarga xarakteristika
Viruslar (lot. virus — zahar) — faqatgina tirik hujayralarda koʻpayib, oʻsimlik, hayvon va odamda yuqumli kasallik qoʻzgʻatuvchi mikroorganizmlar. Oʻtmishda "V." termini har xil kasallik qoʻzgʻatuvchilarga, ayniqsa nomaʼlum agentlarga nisbatan qoʻllanilgan. Fransuz olimi L. Paster bir qancha kasalliklarning kelib chiqishida bakteriyalarning rolini isbotlab berganidan soʻng V. tushunchasi "mikrob" soʻzining sinonimi sifatida qoʻllanila boshlandi. Kasallik qoʻzgʻatuvchi bu ikki guruh agentlari, yaʼni bakteriyalar bilan V. oʻrtasidagi muhim farq rus olimi D. I. Ivanovskiy (1892) va keyinchalik boshqalar tamaki mozaikasi hamda juft tuyoqli hayvonlarning oqsil kasali qoʻzgʻatuvchilari bakterial suzgʻich (filtr)dan oʻtishini isbotlagach, aniqlandi.
V. tabiatda keng tarqalgan, odam, hayvonlar va oʻsimliklarda har xil ogʻir kasalliklarni paydo qiladi. Ular maxsus tarqatuvchi yoki mexanik yoʻl bilan tarqaladi. Koʻpchilik V. yillab tiriklik xususiyatini yoʻqotmaydi, qulay sharoitga (tirik hujayraga) tushib qolishi bilan kasallik qoʻzgʻata boshlaydi. Ayrim V. (mas., gripp V.) tashqi muhitda oʻz xususiyatini yoʻqotadi. V. qoʻzgʻatadigan kasallikning paydo boʻlishiga koʻpincha faqat bitta virus zarrasi sabab boʻlishi mumkin. Mas., bitta poliomiyelit virusi zarrasi (molekulasi)dan bir necha soatda milliardlab V. vujudga keladi. V.ning koʻpayishi sitoplazmadagi aminokislotalar bilan bogʻliq. Millionlab V. molekulalari yigʻindisi mikroskop ostida kristallar yoki X-tanachalar shaklida koʻrinadi. Kasallik holatini qoʻzgʻatish xususiyati, kasallik qoʻzgʻovchi boshqa agentlarga nisbatan juda kichikligi va odatdagi sunʼiy ozuqali muhitda rivojlanmasligi V.ning oʻziga xos xususiyatidir. Faqat baʼzi bakteriofaglar bundan mustasno, ularni lab. sharoitida koʻpaytirish mumkinligi isbotlangan. Lab.da oʻrganish imkoniyati boʻlgan barcha V. har xil fizik usullar bilan birmuncha aniq "oʻlchangan". Ularning diametri 10—300 mkm. Tayoqcha, shar yoki ipsimon shaklda boʻladi. Oʻsimlik va hayvonlarda kasallik qoʻzgʻatuvchi koʻpgina V. yumaloq shaklda. Bugʻdoy va beda mozaikasi V. tashqi koʻrinishi bilan bakteriya tayoqchasi yoki oʻqqa oʻxshaydi. V. tuzilishini elektron mikroskop va rentgenda tadqiq qilish orqali baʼzi nozik tarkibiy qismlari aniqlangan. Ularning hammasida ichki modda, asosan nuklein kislotadan iborat boʻlib, u oqsil qobiq bilan oʻralgan. Bir necha tur V.ning kimyoviy tarkibi oʻrganilgan, xolos. Vaksinalar V.ning tuzilishi ham, chamasi oddiy bakteriyalarniki kabi murakkab. Uning tarkibida nukleoproteinlar, uglevodlar va lipoidlar bor. Nuklein kislotasi dezvksiriboza shaklida, lipoidlar guruhi esa xolesterol, fosfolipid va neytral moy koʻrinishida uchraydi. Fitopatogen V. tarkibida ribonuklein kislota (RNK), hayvon va odamlarda kasallik qoʻzgʻatuvchi V.da esa RNK yoki DNK (dezoksiribonuklein kislota) bor. Baʼzi V. tozalangan preparatlar holida olinib, ularning bir qismi toza haqiqiy kristallar (mas., tamaki nekrozining V.), boshqalari esa suyuq kristallar (mas., tamaki mozaikasi V.) yoki shakleiz choʻkmalar hosil qiladi. V.ni ajratib olish va tozalash uchun ultratsentrifugalanadi, turli xil fizikkimyoviy usullardan foydalaniladi.
V.ning tasnifi (klassifikatsiyasi) va ularni ifodalaydigan belgilar hali qabul qilinmagan. Ularga ham xuddi hayvonlar va oʻsimliklarga beriladigan tur va turkum nomi beriladi, xalq ifodalari, har xil qisqartmalardan foydalaniladi, kasallanuvchi organizmning turkum nomi bilan atalib, yoniga raqam qoʻyiladi yoki V. morfologik, kimyoviy xossalari va reproduktiv xususiyatlariga binoan urug va oilalarga birlashtiriladi. V. urugʻining lotincha nomiga virus soʻzi (mas., Enterovirus), oilasi nomiga viridae soʻzi (mas., Poxviridae) qoʻshilib yoziladi.
V. organizmga har xil yoʻllar bilan kiradi, mas., V. oʻsimlik hujayralariga chetdan faqat ular shikastlanganida kirishi mumkin. Gripp V. va b.da hujayra qobigʻini buzish xususiyatiga ega boʻlgan fermentlari bor. V. organizmga kirgach, infeksiyanint latent yoki yashirin davri boshlanadi. Koʻpgina V. hujayralarda toʻplanib, hujayra ichida oʻziga xos tarkibiy qismlar hosil qiladi (qarang Virusli granullyoz). V. bilan zararlangan oʻsimliklar, odatda, butun hayoti davomida infeksiya oʻchogʻi boʻlib qoladi. V. ekologik, biologikva b. omillar taʼsirida vujudga keladigan kuchli oʻzgaruvchanlikka ega. V. tabiatda keng tarqalgan boʻlib, ular juda koʻp xoʻjayinga ega. Asosan, soʻruvchi hasharotlar, kanalar va nematodalar bilan tarqaladi. Baʼzi V. urugʻlar orqali tarqaladi va deyarli barcha V. kasal oʻsimlik jinssiz koʻpaytirilganda avlodga oʻtadi. V.ning patologik taʼsiri xilma-xil boʻlib, asosan, ularning koʻpayishidan xoʻjayin organizmida yuz beradigan oqsil va nuklein almashinuvining buzilishi bilan belgilanadi (qarang Virusli kasalliklar). V.ni virusologiya fani oʻrganadi
16 spirtli bijģishni qòzģatuvchisi
Spirtli bijg’ish bu bir gr.achitqi zamburug’lari yordamida uglevodlarni anierob sifatida bijg’itib undan etil spirt-etanol hosil qiladi. Bu prosessni fransuz olimi L.Paster shu zamburug’lar ishtirokida borishini isbotlab berdi (1808). Lekin uning spirt hosil bo’lish tenglamasini 1815 yilda Gey-Lyusak yozib bergan
C6H12O6 → 2CO2 + 2C2H5OH
A.N.Lebedov (1911-y) achitqilarni termostatda 25-30°C da o’stirgandan keyin 2 soat suv bilan yuvib, achitqi shirasida fermentlarni ajratib olishga muvaffaq bo’lgan . Rus olimlaridan L.A.Ivanov, S.P.Kostichev, A.H.Lebedevlar spirtli bijg’ish jarayonining ximizmini o’rganishgan va quydagilarni aniqlashgan: spirtli bijg’ish jarayoni ko’p bosqichli jarayondir.Xuddi nafas olish jarayoniga o’xshab, glukoza molikulasi gidrolitik parchalanish reaksiyalari natijasida pirouzim kislotaga aylanadi.Shu reyaksiyalar anaerob sharoitda boradi. Keyin nafas olish va bijg’ish jarayonlari bir –biridan ajralib, turlicha yo’l bilan ketadi.Buni S.P.Kostichev ishlarida ko’rish mumkin.
Spirtning bijg’ituvchi Sacoharomucas corcvisuoc S.globosus, S.otki va boshqalar. Shakar achib spirtning miqdori 15 % ga yetgandan keyin ko’payishdan to’xtaydi. Achish uchun optimal temperatura 20-21 gradus S. Shu madaniy achitqilardan oziq-ovqat sanoatida pivo, vino tayyorlashda, non yopishda ishlatiladi. Bundan tashqari yovvoyi achitqilar ham bo’lib, tabiatda keng tarqalgan bo’lib uzum shingilida, ho’l mevalarning po’stida, tuproqda, havoda uchraydi, bular kuchsiz achitish qobiliyatiga ega. Ayrim achitqilardan oqsillar tayyorlashda qo’llanilib u yem-xashak sifatida ishlatiladi. Bir gradusga shu achitqilarning ayrimlarining tanasida yog sintezlanadi shuning uchun ulardan mikrobiologik yo’l bilan yog’ olinadi, ya’ni xalq xo’jaligi va medisinada vitamin olish uchun ishlatiladi. Hamma vaqt achitqilar foyda keltiravermaydi, ularning zarari ham bor. Masalan: uglevodlarni oksidlab oziq-ovqat mahsulotlarini buzadi.
17rhizobin avlodining vakillari qanday kòpayadilar