«Mikroekonomika-2» páninen lektsiya materialları 1-modul mikroekonomika hám bazar

4-temaAnıqsızliq
Joba:
1. Shártli tutınıw, paydalıq funktsiyası hám itimallıq.
2. Riskka nomoyillik. Qamsızlandırıwǵa talap. Diversifikatsiya, bólistirilgen risk.
3. Paydalılıq orta baha hám dispertsiya funktsiyası retinde
4. Riskni ólshew hámde risk menen baylanıslı aktivler bazarında teń salmaqlılıq
5. Dáramatlardı tegislew
Sol waqıtqa shekem biz barlıq kórsetkishler (baha, qarıydar tabısı, islep shıǵarılǵan ónim muǵdarı, alınatuǵın payda, ǵárejetler) anıq berilgen dep keldik. Lekin, real turmısda bazar sub'ektleri tárepinen qabıl etiletuǵın qarar anıq emeslikler menen baylanıslı. Ekenin aytıw kerek, tuwrı qarar qabıllawdıń tiykarǵı shárti - bul informaciya. Uǵımsızlıq sharayatında qarar qabıllaw degende, tolıq informaciya bolmaǵanda qarar qabıllaw túsiniledi. Qandayda bir waqıya yamasa wodisa tuwrısında informaciya tolıq bolmasa, qabıl etilgen qarar unamsız saldarlarǵa, yaǵnıy belgili joytıwlarǵa alıp keledi. Usı joytıwlar táwekelchilikni ańlatadı.
Uǵımsızlıq sharayatında qarar qabıllawda táwekelshilik (joytıw ) dárejesin biliw, onı aldın alıw ushın, táwekelshilik dárejesin kemeytiw ushın, shara ilajlar kóriwge múmkinshilik beredi.
Uǵımsızlıqka mısal jol menende jamg'arilgan pulni isenimlilew bolǵan bankka qoyıw yamasa táwekelshilik (joytıw múmkinshiligı kóbirek bolǵan ) joqarı bolǵan, lekin usınıń menen birge joqarı dividend alıw múmkin bolǵan sawda fondlarga qoyıw tuwrısında qarar qabıllawdı keltiriw múmkin. Tap sonday uǵımsızlıq sharayatında qarıydarlar tárepinen da, islep shıġarıwshılar tárepinen da, satıwshı hám qarıydarlar tárepinen qarar qabıllawǵa tuwrı keledi hám bul qabıl etilgen qararlar álbette, belgili dárejedegi táwekelshilik (joytıwlar ) menen baylanıslı bolıwı múmkin. Uǵımsızlıq sheklengen resursların nátiyjesiz bóliwleniwine, artıqsha sarp etiwlerge, waqtın joytıwǵa alıp keledi.
Táwekelchilikni ólshew. Táwekelchilikni ólshewdiń hasası ehtmol túsinigi menen baylanıslı. Amerikalıq alım F. Nayt (1885-1974) ehtmolni eki túrge boladı : matematikalıq, yaǵnıy aldınan anıqlaw múmkin bolǵan ehtmol hám statistikalıq ehtmol. Birinshi túr ehtmolga teńgeniń nomer yamasa gerb tárepin túsiw múmkinshiligı 1/2 ge tengligi yamasa atqaratuǵın altı qırlı tasdıń altı nomerinen birewin túsiwi ehtmolining 1/6 ǵa tengligi mısal bolıwı múmkin.
Ekinshi túrdegi ehtmolni empirik, yaǵnıy shama menen oylaıw jolı arqalı anıqlaw múmkin. Mısalı, kárxanaǵa sheki onimdi waqtında jetip kelmaslik ehtmoli shama menen oylainganda, usı shama menen oylaingan nomer bahalaytuǵınnıń bilimine tájiriybesine tiykarlanadı. Ne ushın degende, usı waqıyanıń tákirarlanıwı tuwrısında statistikalıq maǵlıwmatlar joq. Ehtmol sub'ektiv túrde anıqlanǵanda, bir wodisani war qıylı insanlar war qıylı bahadaǵı ehtmol menen bahalaydı.
Joqarıdaǵı mısalda waqıyaǵa tásir etiwshi tosınarlı faktorlar kóp hám olardı hámmesin jónge salıw etiw múmkin emes. Bunnan tısqarı, bul jerde teń ehtmolli al'ternativ variantlardıń ózin joq ekenligi ehtmolni matematikalıq esap -kitaplar arqalı anıqlawǵa múmkinshilik bermiydi.
Birinshi túrdegi ehtmolni ob'ektiv ehtmol desek, ol ekonomikada kemrek ushraydı, ekinshi túrdegi ehtmol sub'ektiv ehtmol bolıp, bizneske xos bolıp tabıladı. Da ob'ektiv hám da sub'ektiv ehtmollar táwekelshilik dárejesin ańlatıwda hám tańlawda paydalanıladı. Ob'ektiv ehtmol ortasha bahanı anıqlawǵa járdem bersa, sub'ektiv ehtmol alınıwı múmkin bolǵan nátiyjelerdiń ózgeriwshenlik kriteryaın anıqlawǵa járdem beredi. Táwekelchilikni muǵdarlıq anıqlaw ushın qandayda bir waqıya yamasa wodisaning alıp keliwi múmkin bolǵan saldarların jáne bul saldarlardıń ehtmolini biliw kerek boladı.
Kútiletuǵın muǵdar - bul múmkin bolǵan barlıq nátiyjelerdiń ortasha wlchangan bahaları. Bul jerde war bir nátiyjeniń ehtmoli usı uyqas bahalardıń tákirarlanıw chastotası yamasa ólshewi.

bul jerde xi- múmkin bolǵan nátiyje;
π_i- usı nátiyjeniń payda bolıw ehtmoli,
Mısalı, kárxana jańa ónim islep shıǵarıwshı, eger kárxananıń jańa ónimi bazarda tabısqa ersisa, war bir aktsiyaga 1000 sum alıw múmkin, eger tabısqa ersimasa, bir aktsiya ushın 100 sum alınadı. Kárxana óniminiń bazarda tabısqa erisiw ehtmoli 0, 6 ǵa teń bolsa, kútiletuǵın dividend ma`nisi tómendegishe anıqlanadı :

Shetlanish - buwaqiqiynatijabilankutiladigannatijawrtasidagifarqbwlib, utavakkalchilikdan (joytıwdan ) darakberadi. Usıfarqqanchakattabwlsaywqotish, yaǵnıytavakkalchilikhamshunchayuqoribwladi.
Insanlar táwekelchilikga barıwǵa tayınlıǵı menen bir-birinen parıq etedi. Insanlar táwekelchilikga barıwǵa tayınlıǵı boyınsha úsh túrge bólinedi: táwekelchilikga barıwǵa beyim insanlar, táwekelchilikga barıwǵa qarsı, yaǵnıy beyim emes hám táwekelchilikka bıyparq qaraytuǵın insanlar.
Táwekelchilikga qarsı bolǵan insan degende sonday insan túsinilediki, kútiletuǵın dáramat berilgende, ol táwekelshilik menen baylanıslı nátiyjelerge salıstırǵanda, kepillik berilgen nátiyjeni ústin kóredi. Eger táwekelchilikga qarsı insandı qarıydar dep qarasak hám ol alatuǵın tabısıǵa tutınıw tovarlar kompleksin satıp alıp, onı tutınıw etiwden belgili dárejede payda aladı dep shama menen oylasak, biz qarıydardıń táwekelshilik menen baylanıslı tabısınıń paydalıq dárejesi menen qanday baylanıslı ekenligin kóriwimiz múmkin (1-súwret).
Táwekelchilikka qarsı insan tabısı tómen dárejedegi chekli paydalıqka iye ekenligin kóremiz. Suwretden kóriw múmkin, war bir birlik qosımsha dáramatǵa tuwrı keletuǵın qosımsha paydalıq dáramat asıwı menen azayıp barmaqta. Mısalı, 20 -30 mıń sumlıq dáramat aralıǵindaǵı war mıń sum dáramatǵa 0, 8 birlik payda tuwrı kelsa, 31-mıń sumlıq dáramatǵa 0, 6 payda birligi tuwrı kelayapti). Shekli paydalıqdı azayıwı insanlarda táwekelchilakka unamsız munasábetin kúshaytadı.
Sol sebepli da táwekelchilikga barıwǵa uqıplıqdıń joq ekenligi kópshilik insanlarǵa xos bolıp tabıladı. Táwekelshilik olar ushın salmaqli sınaq sıyaqlı esaplanadı hám olar belgili kompensatsiya bolǵandaǵana táwekelchilikka barıwı múmkin.
Táwekelchilikka bıyparq qaraytuǵın insan sonday insan esaplanadıki, kútiletuǵın dáramat berilgende, ol kepillik berilgen nátiyje menen táwekelshilik menen baylanıslı nátiyjelerdi tańlawǵa bıyparq qaraydı. Táwekelchilikka neytral qaraytuǵın insan ushın ortasha payda za’ru’rlihisoblanadi. Ortasha bahaǵa salıstırǵanda sheklenishlar bir-biri menen qısqarib, ulıwma chetlanishlar nolga teń bolǵanı ushın da usı chetlanishlar onı qızıqtirmaydi. Táwekelchilikka бефарқлик koordinata basıdan shıǵıs tuwrı sızıq retinde ańlatılıwı múmkin (2-súwret).

1-súwret. Táwekelchilikka beyim bolmaǵan jaǵday.

Paydanıń bir tegisde ózgeriwi ulıwma paydalıqdı tuwrı sızıq boyınsha ósiwge alıp keledi.

Táwekelchilikka beyim bolǵan insan, sonday insan esaplanadıki, kútiletuǵın dáramat berilgende ol kepillik berilgen nátiyjege kóre táwekelshilik menen baylanıslı nátiyjeni ústin kóredi.

2-súwret. Tavakkachilikka бефарқлик.
Táwekelchilikka qızıqatuǵın insan odan bawra aladı. Bunday túrdegi insanlarǵa óz táǵdirin sınap kóriwden bawramand bolıw ushın turaqlı dáramattan waz keshe alatuǵın insanlar kiredi. Olar jutıw ehtmoliga joqarı baha berip jiberediler. Táwekelchilikka uqıplıq grafigi keskin pátda artıp baratırǵan parabola grafigi arqalı ańlatılıwı múmkin (3-súwret).
Ámeliyatda hám ulıwma barlıq bazar sub'ektleri táwekelchilikni itibarǵa aladı. Kóshelerdegi, bazarlardaǵı war qıylı jalataylar táwekelchilikka beyim insanlar esabınan baylıq asırsa, qamsızlandırıw kompaniyaları táwekelchilikka beyim bolmaǵan insanlardı joytıwların kemeytiwge xızmet etediler.

3-súwret. Táwekelchilikka uqıplıq.

Táwekelchilikni tómenletiwdiń tómendegi túrleri ámeldegi: diversifikatsiya, qamsızlandırıwlaw, táwekelchilikni bólistiriw, informaciya izlew.

Diversifikatsiya usılıda táwekelshilik bir neshe tovarlarǵa bóliwlenedi, yaǵnıy qandayda bir tavardı satıw (satıp alıw ) joqarı táwekelshilik menen baylanıslı bolıwı basqa bir tavardı satıwdan (satıp alıwdan ) bolatuǵın táwekelchilikni kemeytiwge alıp keledi.
Qamsızlandırıwlawda táwekelchilikni qosıw natiyjeliligi usınıń menen belgilenediki, qamsızlandırıwlanǵan adamlardıń táwekelchiligi bir-birine baylanıslı bolmaytuǵını kerek.
Táwekelchilikni bólistiriw - usı usılǵa kóre zálel kiriw ehtmoli menen baylanıslı bolǵan táwekelshilik menen qatnasuvshı sub'ektler ortasında sonday bóliwlanadiki, aqıbette war bir sub'ekttiń kútiletuǵın joytıwı salıstırǵanda kishi boladı.
Usı usıldan paydalanǵan wolda iri finans kompaniyaları úlken masshtabdaǵı loyiwalarni hám ilimiy izertlewlerdi táwekelchilikdan qorıqpay finanslashtiradilar.
Informaciya menen támiyinlew da táwekelchilikni azaytadı. Ne ushın degende, informaciyanıń jetiwmasligi nadurıs qarar qabıllawǵa alıp keledi.
Házirgi waqıtta informaciya tiykarǵı kemtar resurslardan biri bolıp, onı alıw ushın haq tólew kerek, yaǵnıy informaciya alıw ǵárejet menen baylanıslı, birpara informaciyalar asa qımbat turadı. Sol sebepli da kerekli bolǵan informaciyadan qansha alıw kerek degende, onıń chekli ǵárejeti menen chekli nafini salıwtirib kóriw kerek boladı.
Asimmetrik informaciyalasqan bazar. Asimmetrik informaciya - bul sonday jaǵdayki, bazardaǵı bazar sub'ektleri ortasında bolatuǵın sawda-satıqda olardıń bir bólegi kerekli, za’ru’rli informaciyaǵa iye, qalǵan bólegi bolsa iye emes.
Bazardaǵı tovarlardı bóliwleniwi optimal bolıwı tovarlar narxi hám tavar tuwrısında qanshellilik tuwrı informaciya beriwi menen baylanıslı. Básekilashgan bazardı qaraganimizda biz informaciyanı simmetrik túrde bólistirilgen, yaǵnıy satıwshılar hám satıp alıwshılar informaciya menen tolıq támiyinlengen, dep boljaǵanlıq edik. Bunday jaǵdayda bahalar satılatuǵın naǵıymetlerdiń al'ternativ ǵárejetleri tuwrısında tolıq informaciya beredi. Anıq hám tolıq informaciyanıń bolıwı bazardaǵı naǵıymetlerdiń optimal bóliwleniwine járdem beredi. Lekin, bazarda awvol pútkilley basqasha.
Satıwshılar óz tovarları sapasın jaqsı bilsada, usı informaciyanı qarıydardan jasıradı. Tap sonday qarıydarlar da ózleriniń bazardaǵı watti-háreketlerin yashirib, war qıylı jol menen sawda-satıqda bir tárepleme tabısqa erisiwge háreket etedi. Bazar narxi ózinde júdá kóp axbortni sáwlelengenlestiredi. Usı informaciyanı bazar urıs qatnasıwshısıları qansha tolıq bilsa, sawda-satıq eki tárep ushın sonsha nátiyjeli boladı, yaǵnıy eki tárep da maksimal payda kóredi. Joqarıdaǵınan kelip shıǵıp búydew múmkin, bazarda informaciyalar asimmetrik (tolıq ) bolmaǵanlıǵı ushın bazar mexanizmı da jetkilikli dárejede jetilisken emes.
Ónim sapası uǵımsızlıǵı. Avtomobil hám qamsızlandırıw bazarındaǵı asimmetrik informaciya. Shama menen oylayıq, bazarda paydalanılǵan avtomobiller satıladı. Boljaw qilaylik, mashinanıń awhali (sapası ) ortasha jaǵdaydan joqarı bolsa jaqsı avtomobil, tómen bolsa - jaman avtimobil (usı máseleni 1970 jılda birinshi bolıp amerikalıq alım A. Akerlof úyrengen). Jaqsı avtomobillerdiń narxi 3000 doll. Eger bazarda eki kategoriyadagi avtomobiller sanı bir-birine teń bolsa, avtomobildiń ortasha narxi 2000 doll. boladı. Usı jaǵdayda jaqsı avtomobildi da, jaman avtomobildi da satıp alıw ehtmoli 50 procentke teń.
Biraq satıwshılar ózleriniń avtomobili sapasın jaqsılaw biladi, qarıydarlar bunday informaciyaǵa iye emesler. Jaqsı mashina satıwshılardı 2000 doll. baha qánaatlantirmaydi. Jaman mashina satıwshılardı bolsa 2000 doll. baha qánaatlantıradı jáne bul baha olar kutgan narxdan talay joqarı.
Bazarda asimmetrik informaciya bolǵan sharayatta avtomobil bazarındaǵı baha avtomobil sapası tuwrısında tolıq informaciyanı bermiydi, nátiyjede bazardaǵı sawda-satıqlardı noratsional bolıwına alıp keledi. Jaqsı avtomobil iyeleri óz avtomobillerin 2000 doll. de satıwdan waz keshediler. Aqıbette jaqsı avtomobiller usınısı azayadı. Jaman avtomobiller narxi joqarı bolǵan ushın, olardıń usınısı asadı. Bunday jaǵdayda jaqsı avtomobil alıw ehtmoli 50 procentten nolga túsip ketedi.
Qamsızlandırıwlaw bazarı. Qamsızlandırıwlaw bazarında da avtomobiller bazarındaǵı jaǵdaynı baqlaw múmkin. Qamsızlandırıw etiletuǵın shaxs óziniń qamsızlandırıw ob'ekti tuwrısında qamsızlandırıwlovchiga qaraǵanda kóbirek informaciyaǵa iye. Sol sebepli da, bul jerde zaifroq, den sawlıǵın jaqsı bolmaǵan shaxslar kóbirek qamsızlandırıw kompaniyası xızmetiden paydalanıwǵa háreket etediler. Usı jaǵday qamsızlandırıw kompaniyaların qamsızlandırıw narxini asıwına alıp keledi hám joqarı qamsızlandırıw narxi óz gezeginde sog'ligi jaqsı bolǵan shaxslardı qamsızlandırıwlawǵa bormasligini kúshaytadı.
Ruwxıy táwekelshilik (joytıw ) - joytıwlar qamsızlandırıw kompaniyası tárepinen tolıq oranıwıǵa isenip payda bolıwı múmkin bolǵan joytıwlar ehtmolini sanalı túrde asırıwǵa intiluvchi adamlardıń watti-háreketi.
Insanlar óz ómirin, múlkin qamsızlandırıwlagandan keyin, óziniń turmısıǵa, múlkiniń saqlanıwına kóbinese bıyparq qaray baslaydılar. Olar qamsızlandırıwlashgacha etiletuǵın ewtiyot-sharalardı atqarmay qóyadılar. Bunday jaǵday táwekelchilikni kúshaytadı hám insan ózin qamsızlandırıw etken waqıya -wodisalarning júz bolıw ehtmolini asıwına alıp keledi.
Birpara nopok insanlar joqarı qamsızlandırıw waqi alıw maqsetinde, sanalı túrde óziniń eski uyini yoqadi, múlkin jaramsız jaǵdayǵa keltiredi hám watto óz aǵayınların óltiriwne shekem baradılar.
Ruwxıy joytıwlardı tómendegi jollar arqalı kemeytiw múmkin:
* qamsızlandırıwlanadigan shaxslardı jaqsılaw tekseriw, klientlerdi joytıwları boyınsha klassifikatsiya etiw tiykarında qamsızlandırıw badalini differentsiatsiyalash (yaǵnıy, joytıwı joqarı bolǵan shaxs ushın joqarı qamsızlandırıw badali belgilew);
* joqarı joytıwǵa iye bolatuǵın shaxslar menen qamsızlandırıw shártnamasını tuzmaslik (náshebentler, spirtli ishimlik ishib avtomobil waydaydigan shaxslar );
* joytıwdı bólekan oraw shárti menen qamsızlandırıwlaw.
Bazardaǵı asimmetrik informaciyalardı joytıw jollıq.
Bazar signalları. Bazarda satılatuǵın tavar tuwrısında, tavardı óndiriwshi firmanıń atı tuwrısındaǵı informaciyalar, tavar markası, firma belgisi, firmanıń abırayı, tavar sapası hám kepilligi tuwrısındaǵı informaciyalar bazar signalları bolıp xızmet etedi jáne bul signallar tavar satıp alıwdaǵı táwekelchilikni azaytadı. Mısalı, siz satıp olmoqchi bolǵan tavar siz bilgen, sapalı ónim islep shıǵaradıǵan firmanıń ónimi bolsa, siz ónimdi joytıwsız satıp alasız.
Auktsionlar. Auktsionlar da informaciyalardaǵı asimmetriyani joǵatatuǵın bazar esaplanadı. Kem ushraytuǵın kórkem óner úlgisine, tez buz'ladıǵan ónimlerge (palız eginleri, mıywe, balıq) bahalar satıw waqtında ornatıladı. Auktsionlarning tiykarınan eki túri ámeldegi: Ingliz hám Golland auktsionlari.
Ingliz auktsioni - bul auktsionda stavka tómenden joqarıǵa qaray asıp baradı jáne bul oshish usınıs etilgen maksimal narxda tavar sotilguncha dawam etedi. Usı auktsionda tiykarınan kórkem óner úlgileri, zebu-ziynatlar hám wokazolar satıladı.
Golland auktsionida stavkalar joqarıdan tómenge qaray, tokı tavar minimal múmkin bolǵan narxda sotilgunga shekem túsip baradı. Usı auktsionda waqıt za’ru’rliahamiyatga iye, ne ushın degende auktsionda tiykarınan tez buz'ladıǵan tovarlar satıladı : guller, palız eginleriler, mıywelar, balıq hám wokazolar satıladı.
Golland auktsionida minimal múmkin bolǵan baha - birinshi daǵaza etilgen narxning 20 procenti esaplanadı. Eger tavar usı narxda da sotilmasa, ol satıwdan alınadı.
Jabıq auktsion - bul auktsionda qatnasuvshılar bir-birine baylanıslı bolmaǵan wolda tavar ushın stavkalar qóyadı hám tavar kim kóp stavka qoyǵan bolsa, oǵan beriledi.
Házirgi waqıtta qarıydar wuquqini wimoya etiwshi nızamlar islep shıǵılǵan. Bul nızamǵa kóre qarıydar satıp alınǵan tavardan paydalanıwı dawamında kórgen fizikalıq hámde ruwxıy joytıwların orawdı satıwshıdan talap etiwge waqi bar. Lekin, qarıydar wuquqini wimoya etiwde ob'ektiv shegara bolıwı kerek. Rawajlanǵan mámleketlerde qarıydardıń joytıwını oraw satıp alınǵan tavar ma`nisiniń úsh esesinen aspawı kerek.
Ekenin aytıw kerek, qarıydar wuquqini wimoya etiw satılatuǵın tavar hám kórsetiletuǵın xızmet tuwrısında tolıq informaciyaǵa ıyelewdi talap etedi. Lekin, bunday informaciyanı alıw múmkinmi, degen soraw tuwıladı. Bul jerde qarıydarlar jámiyeti hám ǵalaba xabar quralları (gazeta, radio, televidenie), nızam shıǵarıwshı hám atqarıw etiwshi wokimiyat shólkemleri za’ru’rli rol oynaydı. Informaciya beriwde firmalardıń ózi da úlken rol oynaydılar. Lekin, informaciya ushın haq tólew kerek.
Ekenin aytıw kerek, informaciyalardıń kútá úlken bólegi reklama formasında keledi. Lekin, reklamalar tuwrı informaciya beredimi yamasa ywqmi onı anıqlaw qıyın. Sol sebepli da bul jerde tiykarǵı kriterya ónim sapası menen onıń narxi ortasındaǵı nisbatning optimal bolıwıda bolıp tabıladı. Ekenin aytıw kerek, ónim sapasınń asıwı, onıń narxini asıradı.
Alıp sotarlik jáne onıń ekonomikadaǵı ornı. Alıp sotarlik (sawdagerler) degende, payda alıw maqsetinde qandayda bir tavardı satıp alıp, onı joqarı narxda satıw iskerligi túsiniledi. Alıp sotarlar bazar sharayatında za’ru’rli rol oynaydılar, olar artıqsha tavardı satıp alıp, qayda oǵan talap kóp bolsa, sol jerge jetkezip berediler. Bul óz gezeginde tavarǵa bolǵan narxni pútkil keńislik boyınsha belgili dárejede tegis bolıwın támiyinleydi. Sawdagerler tutınıwdı waqıt boyınsha jılısıwını támiyinleydiler. Olar awıl xojalıq ónimlerin jaz mawsimında satıp alıp, qıs mawsimında sotadi, yamasa mol hasıl jılda satıp alıp, qurǵaqlıq kelgen jılda sotadilar. Usı jaǵday tutınıwdı aǵıl-tegilshilik waqıttan tutınıw tovarları sheklengen waqıtqa kóshiredi hám usınıń menen bahalardıń tegislewuvini támiyinleydiler.
Sawdagerler bolmaǵanda, mol hasıl jılda talap D hám usınıs S1 bolǵanda, teń salmaqlılıq jaǵdayE1 noqatda ornatılǵan bwlar edi (4a-su'wret).
Zúráátli bolmaǵan jıldaǵı talap D usınıs S2 hám teń salmaqlılıq E2 (4b-su'wret). Sawdagerler mol hasıl jılda ónim satıw kólemin Q1 den Q1' ga qısqartirib, teń salmaqlılıq narxni P1 den P1' ga kóteredi. Sol menen birge jamg'arilgan ónim rezervi zúráátli bolmaǵan jıldaǵı usınısdı Q2 den Q2' ga arttırıp, teń salmaqlılıq narxni P2 den P2' ga túsiredi. Sonday etip, sawdagerler tutınıwdı mol hasıl jıldan ónim kem bolǵan jılǵa jıljıtib narxni tegislaydilar. Sawdagerlergine awıl xojalıǵıdaǵı máwsimiy terbelislerdi tegislewge járdem berediler.
Sawdagerler táwekelchilikka bormaydiganlardan joytıwlardı satıp alıp, payda alıw maqsetinde ózleri táwekelchilikka baradılar.

4-súwret. a) mol hasıl jıl ; b) zúráátli bolmaǵan jıl.

Táwekelchilikni pasaytirshda f'yucherslar, optsion hám xedjirlashtirishlar hammuhim rol oynaydılar.

F'yucherslar - bul aldınan belgilengen bahalarda belgili muǵdardaǵı tovarlardı keleshekte belgili kúnde jetkiziw ushın dúzilgen múddetli shártnama.
F'yuchers bazarı járdeminde awıl xojalıq ónimleri, kofe, shakar hám basqa tovarlar satıladı. F'yuchers bazarı járdeminde ishbilarmon belgili muǵdardaǵı tavardı búgingi narxda keleshekte belgili múddetke qoyıw ushın shártnama tuzadi.
Optsion yamasa sıylıqǵa kóre sawda-satıq - bul f'yuchersning bir túri bolıp, oǵan kóre bir tárep komission tólew tiykarında qandayda bir tavardı keleshekte satıp alıw yamasa satıw wuquqini aldınan kelisim narxda satıp aladı. Sonı da aytıw kerek, f'yuchers da, optsion da tovarlar narxini waqıt boyınsha tegislewge járdem beredi.
Xedjirlashtirish - bul operatsiya bolıp, oǵan kóre f'yucherslar bazarı hám optsionlar bazarı járdeminde bir táwekelshilik basqa bir táwekelshilik menen oralanadı. Usı operatsiyanıń mowiyati sonnan ibarat, bahalar ózgeriwi menen baylanıslı táwekelshilik (joytıwlar ) sawdager gerdenine júkletiledi.
Sonday etip, sawdagerchilikning áhmiyeti sonda, olar informaciyalardı informaciya iyelerinen alıp informaciyaǵa mútáj bolǵanlarǵa jetkerediler.
Ekenin aytıw kerek, kapitaldıń narxi xizmet etiw dáwirinde odan alınatuǵın diskontirlangan dáramatlardıń jıyındısına teń. Eger alınatuǵın dáramatlar anıq bolsa usı narxni esaplaw múmkin. Eger keleshektegi dáramatlar uǵımsız bolsa, ol wolda táwekelshilik menen baylanıslı boladı.
Aktivler - bul aqsha bolıp, ol óz iyesin tuwrıdan-tuwrı tólew (payda, dividendlar, renta hám basqalar ) hám jasırın tólew (firma ma`nisiniń asıwı, kóshpelis múlktiń asıwı, aktsiyalar hám basqalar ) formasındaǵı pul tushumlari menen támiyinleydi. Sol sebepli da aktivlerdiń qaytim norması (inflyatsiya esapqa alınbaǵanda ) barlıq pul tushumlarining satıp alınǵan aktiv narxiga qatnası menen anıqlanadı :

Aktivler eki túrge bólinedi: táwekelshilik menen baylanıslı bolǵan aktivler hám táwekelshilik menen baylanıslı bolmaǵan aktivler. Birinshisin táwekelshilik aktivi, ekinshisi táwekelchiliksiz aktiv dep qabıl etemiz. Táwekelchiliksiz aktivler degende ma`nisi aldınan belgili bolǵan pul tushumlarini beretuǵın aktivler túsiniledi. Táwekelshilik aktivleri - bul sonday aktivlarki, olardan túsetuǵın dáramatlar bólekan kútilmegen jaǵdaylar menen baylanıslı. Sol sebepli da táwekelshilik aktivleri narxi táwekelchiliksiz aktivler narxidan tómen boladı.

Hár bir kapital qwyuvchi eki varianttan birin tańlawı kerek boladı : táwekelshilik operatsiyaları menen baylanıslı bolǵanda joqarı payda alıw (bul jerde tekǵana alınatuǵın paydadan, bálki qoyılǵan kapitaldan da ajırasıw qáwipi bar), yamasa táwekelchiliksiz operatsiyalar menen baylanıslı varianttı tańlap tómen payda alıwǵa kelisim. Ózbekstanda mámleketlik zayomlarini satıp alıw táwekelchiliksiz operatsiya esaplanadı.
Aktsiyalar kópshilik jaġdayda táwekelshilik menen baylanıslı. Mısalı, fond birjasına qoyılǵan fond B ga teń bwlsin. Onıń bir bólegi, yaǵnıy (b) bólegi fond bwlsin, yaǵnıy fond birjası aktsiyasiga sarplansin. bólegi ǵáziyne vekseli satıp alıwǵa ajıratılǵan bólegi bwlsin. Ol wolda barlıq qımbat bahalı qaǵazlar summasınan alınatuǵın ortasha wlchangan payda (Ry) tómendegine teń boladı :

Fond birjasında qoyılǵan investitsiyadan alınatuǵın payda Rèí ádetde ǵáziyne vekselidan alınatuǵın paydadan úlken bolǵanı ushın, yaǵnıy den (2)-teńlemeni ózgertirip jazamız :

Fond birjasına qoyılǵan qoyılmadan alınatuǵın paydanıń dispersiyasini dep, standart chetlanishini dep belgileymiz. Ol halda ortasha ólshewli kútiletuǵın paydanıń standart chetlanishi ga teń:

Endi fond birjasına qoyılǵan fondnıń bólegi (b) ni (3)-teńlemege qoyıp tómendegin alamız :

Usı teńleme byudjet shegarası bolıp, táwekelshilik menen payda ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıqdı ańlatadı (5-súwret).
Standart chetlanish asqanda kútiletuǵın ortasha ólshewli payda Ry dıń da asıwını 5-suwretden kóriw múmkin.

5-súwret. Payda hám táwekelshilik qatnasını tańlaw.
U1, U2 hám U3 arqalı aqsha qwyuvchining ewtiyojini qandırıw dárejesin kórsetiwshi бефарқлик iymek sızıqların sonday belgileymizki, bul jerde U1 maksimal dárejede qandırıwdı hám U3 minimal dárejede qandırıwdı ańlatpalasin. Бефарқлик iymek sızıqları tepaga qaray jıljıydı, ne ushın degende, táwekelshilik asqanda onı oraw ushın kerek bolatuǵın hám kútiletuǵın payda da asadı.
Táwekelshilik menen payda ortasındaǵı baylanıslılıqdı ańlatadıǵan byudjet shegarasını keltiremiz:

Eger investor táwekelchilikka barıwdı xohlamasdan barlıq fondını mámleketlik ǵáziyne vekseliga sarplasa, ol halda b=0 vaRy=Rk (6 -súwret).
Eger investor tavakklachilikka barıwǵa oǵada beyim bolsa, ol óziniń barlıq aqshaın qımbatlı qaǵazlardı satıp alıwǵa sarplaydı, bul halda b=1 boladı hám Ry=Rèí bolıp, táwekelshilik keskin asıp ketedi (5-súwret).
Rasında bolsa teń salmaqlılıq jaǵdayRk menen Rèí ortasında ornatıladı (ne ushın degende, fondnıń bir bólegi aktsiyaga qóyılsa, ekinshi bólegi ǵáziyne vekseliga quyıladı ). 5-suwretde teń salmaqlılıq noqat E noqat bolıp, buǵan tuwrı keletuǵın teń salmaqlılıq dáramat Reva payda ushın standart chetlanish boladı. Reva lar U2befarqlik iymek sızig'i menen byudjet sızıǵı kesilisken noqat E dıń proektsiyalari. Teń salmaqlılıq noqat E byudjet sızıǵı ústinde turadı jáne onıń awhali investorning táwekelchilikka bolǵan munasábeti menen baylanıslı.

6 -súwret. Qımbatli qog'ozlar paketini xar xil capital qwyuvchilar tomonidan tanlanishi.
Kapital aqshalardı qoyıwda táwekelchilikni kemeytiw usıllarınan biri «Portfel' diversifikatsiyasi» bolıp tabıladı. Bul usılǵa kóre investitsiyalardı táwekelshilik menen baylanıslı bir neshe aktivlerge bólistiriw arqalı táwekelchilikni tómenletiwge eriwiladi.
«Portfel' diversifikatsiyasi» mashqalası boyınsha etken jumısları ushın amerikalıq tejewshi alım Jeyms Tobin (Yel' universiteti) 1981 jılda Nobel' sıylıqına iye bolǵan. Odan «Sizge ne ushın Nobel' sıylıqı berildi? » dep sorawǵanda, ol «Barlıq máyeklerdi bir sebetke qoyıw múmkin emasligini tastıyıqlaganim ushın maǵan usı sıylıqdı beriwdi»,- dep juwap etken edi.

Tákirarlaw ushın sorawlar

1. Uǵımsızlıq hám táwekelshilik degende neni túsinesiz?
2. Ob'ekti hám sub'ektiv ehtmollar hám olar ortasındag parq.
3. Táwekelchilikka uqıplıq.
4. Táwekelchilikka bıyparq qaraytuǵın shaxs qanday ayrıqshalıqǵa iye.
5. Táwekelchilikni tómenletiw jolların izowlab beriń.
6. Asimmetrik informaciya qanday saldarlarǵa alıp keledi?
7. Investitsiya táwekelchiligi degende neni túsinesiz.