«Mikroekonomika-2» páninen lektsiya materialları 1-modul mikroekonomika hám bazar

3. Bólistiriw usılların salıwtirma analizi.
Mikroekonomika ekonomikalıq sub'ektlerdi ekige bolıp qaraydı - qarıydarlar (úy xojalıqları ) hám islep shıġarıwshılar (firmalar ). Qarıydardıń maqseti - múmkin dárejede óziniń mútajliklerin maksimal dárejede qandırıw bolsa, islep shıġarıwshılardiń maqseti - paydanı yamasa basqa bir iskerlik kórsetkishlerin maksimallashtirishdan yamasa minimallashtirishdan ibarat esaplanadi.
Jámiyette payda bolatuǵın taǵı bir mashqala - bul qarıydarlar hám islep shıġarıwshılar iskerligin muwapıqlastırıw bolıp tabıladı:
1) islep shıġarıwshılar iskerligin (kim qaysı ónimnen qansha islep shıǵaradı) muwapıqlastırıw;
2) qarıydarlar iskerligin (kim, qaysı ónimnen, qansha tutınıw etedi) muwapıqlastırıw;
3) óndiris hám tutınıw etiw boyınsha qabıl etilgen qararlardı muwapıqlastırıw.
Bul mashqala tovarlar aylanbası modeli arqalı analiz etiledi (1-súwret). Modelden paydalanıwdıń abzallıǵı sonnan ibarat, ol mashqalanıń ekinshi dárejeli táreplerin itibarǵa almaydı. Modelde eki túrdegi ózgeriwshiler isletiledi: ekzogen hám endogen. Ekzogen ózgeriwshiler sırtqı ózgeriwshiler bolıp, olar aldınan beriledi hám modelge kiritiledi. Endogen ózgeriwshiler model ishinde, esap -kitaplar tiykarında qáliplesedi.

1-súwret. Muwapıqlashtirishning bazar mexanizmı.

Tovarlar aylanbasıda ekonomika eki sektorǵa bólinedi: úy xojalıqları hám firmalar. Úy xojalıqları óz resurslarini (jumısshı kúshi, kapital hám yerni) firmalarǵa satıp dáramat aladılar jáne bul dáramatların firmalardan tovarlar hám xızmetler alıwǵa isletediler. Firmalar ózleriniń tavar hám xızmetlerin satıp odan túsken dáramattı úy xojalıqlarıdan resursların satıp alıwǵa isletediler.

Kórinip turıptı, olda, xaqiqatdan da ne tutınıw etiw kerek, sonday eken, ne óndiris kerek, degen máseleni úy xojalıqları sheshedi. Úy xojalıqlarınıń bunday sheshimi, firmalardıń óndiris jobaların dúziw ushın tiykar bolıwı kerek. Firmalar, óz gezeginde, kem ushraytuǵın resurslardan paydalanıw qararların bir-biri menen muwapıqlashtirishi kerek. Aqıbette, úy xojalıqları tutınıw etiw ushın joybarlawtirgan naǵıymetlerdi alıwları kerek, yaǵnıy olar tutınıw etiw boyınsha qararların bir-biri menen maslastıirıwı kerek boladı.
Talap hám usınıs modeli uqıplı basqarıwshılar sektorı menen úy xojalıqları sektorı ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdi túsindiriwge xızmet etedi. Eger bul eki sektor tovarlar bazarında sawda boyınsha óz-ara munasábette bolsa, talap hám usınıs modeli tavar narxini hám satılatuǵın tavar kólemin anıqlaydı. Eger olar resurslar bazarında sawda boyınsha óz-ara munasábette bolsalar model satılatuǵın resurslar narxini hám muǵdarın anıqlaydı.
Hár bir bazar óziniń ekew qarar qabıl etiwshi sub'ektine iye: satıwshılar hám qarıydarlar. Bazarda qabıl etiletuǵın qararlardıń muwapıqlıǵı hár bir naǵıymettiń teń salmaqlılıq narxi hám teń salmaqlılıq muǵdarı menen támiyinlenedi. Baha talap hám usınıs munasábetleri nátiyjesi retinde, úy xojalıqları hám firmalar tárepinen qabıl etiletuǵın qararlardı muwapıqlastırıw ushın za’ru’rli informaciya bolıp esaplanadı. Bunday informaciya bir waqtıniń ózinde jámiyettegi kem ushraytuǵın naǵıymetlerdi bólistiriw mashqalasın sheshiw ushın za’ru’rli áhmiyetke iye boladı. Mısalı, nan narxining asıwı - qarıydarlar ushın nonni tutınıwdı sheklew tuwrısında signal bolsa, firmalar ushın nonni óndirisdi asırıw hám nan bazarındaǵı teń salmaqlılıqdı qayta tiklew tuwrısında za’ru’rli informaciya bolıp xızmet etedi.
Bahalar kem ushraytuǵın resursların ratsional bólistiriwdi támiyinleydi, naǵıymetlerdi ratsional tutınıw etiwge, ǵárejetlerdi kemeytiwge odaydı. Baha jer, kapital hám resurslar iyeleriniń tabısını anıqlaydı. Bazar sistemasında muwapıqlastırıw máselesin bazar sheshedi. Muwapıqlastırıw máselesi menen baylanıslı ǵárejetlerge transakciyalıq ǵárejetler dep ataladı.
Bazar muwapıqlashtirishdan tısqarı islep shıġarıwshılar hám qarıydarlar qararların waqıt boyınsha tártiplestiredi. Bul keleshektegi naǵıymetler (f'yuchers) bazarınıń payda bolıwı menen baylanıslı. Keleshektegi naǵıymetlerdiń sawdasi, olardıń bahaları tuwrısında oyda sawlelendiriwge ıyelewge, olardıń keleshekte salıstırǵanda kem ushraytuǵınlıǵı tuwrısında informaciya beredi. Qarıydarlar hám óndiriwshilarbunday baha informaciyalarına kóre, ózleriniń ámeldegi xojalıq jobaların qayta kórip shıǵadılar hám ózleriniń ekonomikalıq háreketlerin tártipke saladılar.
4. Byudjet shegarası qásiyetleri, byudjet sızıǵınıń ózgeriwi
Qarıydardıń tutınıw quramı ekew varianttan ibarat bwlsin (x1x2). Bul jerde x1 - birinshi tavar muǵdarı, x2 -ekinshi tavar muǵdarın ańlatadı. Birpara jaǵdaylarda X= (x1x2) kórinisinde jazıw ońaylıqlaw.
Shama menen oylayıq, tovarlar narxi (R1R2) bwlsin hám bul tovarlardı satıp alıw ushın qarıydar tárepinen ajratıladıǵan aqsha m ga teń bwlsin. Ol halda qarıydardıń byudjet shegarası tómendegishe jazılıwı múmkin:
R1X1+P2X2≤m
R1X1 - qarıydardıń 1-tavarǵa sarpı;
R2X2 - qarıydardıń ekinshi tavarǵa sarpı. Byudjet shegarası ekew tavar ushın sarplanǵan pul qarıydar tárepinen sol tovarlar ushın ajratgan m sumnan aspawını ańlatadı. Ma`nisi m den aspaydıǵan hám berilgen (R1R2) bahalarda satıp alınıwı múmkin bolǵan tovarlar kompleksine qarıydar ushın byudjet kompleksi dep ataladı.
Ekew tavar haqqında sóylew ulıwma xarakterge iye. Lekin birpara orınlarda ekinshi tavardı, qarıydar tutınıw etetuǵın barlıq basqa tovarlar dep qaraw da múmkin. Mısalı, sutni birinshi tavar dep qarasak, yaǵnıy onı belgili muǵdarda oyiga tutınıw qlinadigan kólemin X1deb belgilesak, qarıydar tárepinen tutınıw etiletuǵın qalǵan barlıq tovarlardı X2 dep belgilesak boladı. Ekinshi tavardı basqa tovarlar ma`nisi dep qarawımız múmkin, ol halda ekinshi tavar narxi avtomatik túrde birinshige teń boladı. Shunki 1$ narxi bul 1$. Sonday etip byudjet shegarasını tómendegishe jazıw múmkin.
R1X1+X2≤m (2. 2)
Bul ańlatpada R1X1, birinshi tavarǵa sarp etiw hám basqa barlıq tovarlarǵa sarp etiw X2 boladı hám ekewiniń jıyındısı m muǵdardaǵı puldan aspawı kerek.
Bul jerde ekinshi tavar komozit tavar dep júritiledi hám ol óz ishine qarıydar tutınıw etetuǵın 1- tavardan basqa barlıq tovarlardı aladı. Byudjet shegarası twg'rsida neni sóylewshi bolsaq olar (2. 2) teńsizlik ushın da tuwrı boladı.
Byudjet sızıǵı ma`nisi m ga teń bolǵan barlıq tovarlar kompleksi:
R1X1+P2X2=m
Bul teńlik isteፄmolchining tabısı tolıq sarplanadıǵan tovarlar kombinatsiyaların ańlatadı.
Tómendegi 2.1-suwretde byudjet kompleksi kórsetilgen. Byudjet sızıǵı ma`nisi m ga teń bolǵan tovarlar kompleksin ańlatadı, bul sızıq astındaǵı tovarlar kombinatsiyalarınıń bahaları m den kishi.

2-súwret. Byudjet kompleksi.

Byudjet sızıǵı teńlemesin tómendegishe jazıw múmkin:

X2=m/P2-P1/P2×X2 (2. 4.)
Bul formula vertikal wqni m/P2 noqatda hám gorizontal wqni m/P1 noqatda kesip ótetuǵın tuwrı sızıqdı ańlatadı. Joqarıdaǵı formula qarıydar birinshi tavardan X1 birlik tutınıw etkende, byudjet tengligi buzilmaganda qansha muǵdarda ekinshi tavardı tutınıw etiwi múmkinligin kórsetedi.
Berilgen bahalarda (R1R2) hám berilgen m dáramatda byudjet sızıǵını qaraymız. Eger qarıydar barlıq tabısını tek ekinshi tavarǵa sarplasa ol m/P2 muǵdarda tutınıw etedi, X1=0 bolǵanı ushın m/P2nuqta gorizontal wqda turadı.
Tap sonday etip X2=0 bolsa qarıydar tabısını birinshi tavarǵa sarplap ol m/P1 muǵdarda birinshi tavardı satıp aladı. Bul noqat gorizontal wqda turadı. Olardı birlestiriw byudjet sızıǵını chizamiz. Byudjet sızıǵınıń yotiqligi ekinshi tavardı birinshi tavar menen qanday nisbatda almastırıw múmkinligin ańlatadı.
Byudjet teńlemesni jazamız :
R1X1+P2X2=m
hám R1 (X1+∆X1) +P2 (X2+∆X2) =m
Birinshi teńlemeni ekinshisidan ayirsak tómendegi teńlemeni alamız :
R1∆X1+P2∆X2) =0
Bul teńleme sonı ańlatadıki, qarıydar tutınıwınıń ulıwma muǵdarlıq ózgeriwi nolga teń. Bul teńlemeni ∆X2/∆X1 ekinshi tavardı birinshi tavar menen, teńlikti buzmasdan almastırıwproportsiyasini beredi:
∆X2/∆X1= - R1/ R2
Bul teńlik byudjet sızıǵınıń yotiqligini ańlatadı. Teńlikdegi keri belgin bolıwına sebep ∆X1 hám ∆X2 larning belgisi hár mudam qarama qarsı boladı. Tejewshiler byudjet sızıǵı yotiqligi birinshi tavar tutınıwınıń alternativ ǵárejetin ańlatadı deyiwedi. Haqıyqatlıqtan da, birinshi tavardan kóbirek tutınıw etiw ushın qansha bolıp tabıladı muǵdarda ekinshi tavardan waz keshiwge tuwrı keledi. Ekinshi tavardı tutınıw etiwden belgili dárejede waz keshiw birinshi tavardan kóbirek tutınıwdıń haqıyqıy ekonomikalıq harajatini ańlatadı hám ol byudjet sızıǵı yotiqligi menen olshenedi.
Qarıydar tabısı hám bahalar ózgerganda satıp alınatuǵın tovarlar kompleksi da ózgeredi.
Dáramat ózgeriwin qaraymız. Teńleme (2. 4) den kóriw múmkin, dáramat oshsa vertikal wqdagi byudjet sızıǵı kesilisken noqat joqarıǵa jıljıydı, lekin byudjet sızıǵınıń yotiqligiga tásir etpeydi. Sonday eken, dáramat asqandabyudjet sızıǵı wnga joqarıǵa parallel jıljıydı, 2. 2-súwret. Tap sonday paydanıń azayıwı byudjet sızıǵını tereńligin qaray parallelsiljishiga alıp keledi.
Endi bahalar ózgeriwin qaraymız. Birinshi tavar narxining asıwını qaraymız, bunda ekinshi tavar narxi hám dáramat ózgermeydi. Byudjet teńlemesi (2. 4) dankwrish múmkin, R1ning asıwı byudjet sızıǵınıń vertikal kósher menen kesilisken noqatını ózgertirmeydi, lekin byudjet sızıǵı tikligini asıradı, sebebi R1/ R2 asadı.
Birinshi tavar narxi asqanda, siz barlıq dáramattı ekinshi tavarǵa sarplasangiz ekinshi tavar muǵdarı ózgermeydi, sonday eken byudjet sızıǵınıń vertikal kósher menen kesilisken noqatı ózgermeydi. Eger birinshi tavar narxi asqandasız dáramattı tolıq birinshi tavarǵa sarplasangiz, birinshi tavardan kemrek tutınıw qilasiz. Sonday eken, byudjet sızıǵını gorizontal kósher menen kesilisken noqatı shepke jıljıydı, (2. 3-súwret) hám byudjet sızıǵı yotiqligi da asadı.

3-súwret. Byudjet sızıǵı hám paydanıń asıwı.

4-súwret. Narxning asıwı.
Endi eki tavardıń da narxini ózgertiremiz. Mısalı, eki tavardıń narxini bir waqıtta eki ret asıramız. Buholda byudjet sızıǵınıń vertikal hám gorizontal oqları menen kesilisken noqatları tereńligin jıljıydı hám olardıń jańa koordinataları, eskisin 1/2ge kóbeytiw arqalı anıqlanadı hám usınıń sebepinen byudjet sızıǵı tereńligin ½ koeffitsient menen jıljıydı. Eki narxni ekige kóbeytiw degeni bul dáramattı ekige bolıw degeni.
Bunı biz algebraik noqatı názerden kóremiz. Baslanǵısh byudjet sızıǵı :
R1X1+P2X2=m
Shama menen oylayıq bahalar t ret asdı. Eki narxni t ga kwpaytirib jazamız :
t (R1X1+P2X2) =m
bul teńlemeni basqasha etip jazamız :
R1X1+P2X2=m/t
hám sońǵı teńleme sońǵısın ózi.
Sonday etip eki narxni ózgermeytuǵın san t ga kóbeytiw degeni, dáramattı sol t sanǵa bolıw degeni bolıp tabıladı. Bunnan kelip shıǵadıki, eger eki narxni hám dáramattı t sanǵa kwpaytirsak byudjet sızıǵı ózgermeydi.
Eger m qısqarsa hám bir waqtın ózinde R1 hám R2 lar oshsa, óqlar menen kesilisken noqatlar koordinati m/R1 hám m/R2 lar azayadı. Bunnan kelip shıǵadıki, byudjet sızıǵı tereńligin jıljıydı. Eger ekinshi tavar narxiga salıstırǵanda kóbirek oshsa (absolyut ma`nisi boyınsha ) R1/R2 azayadı, byudjet sızıǵı yotiqroq boladı; eger R2 baha R1 ge salıstırǵandakamroq oshsa, byudjet sızıǵı tikroq boladı.
5. Salıqlar, subsidiyalar hám ratsionlashtirish
Ekonomikalıq siyasatda qarıydardıń byudjet sızıǵıǵa tásir etiwshi instrumentlerden paydalanıladı. Usılardan biri salıqlar. Mısalı, mámleketlik satıp odinadigan tovarlar kólemine salıq belgileydi, bunda qarıydar satıp alınǵan hár bir tavar ushın mámleketlikke belgili muǵdarda pul toplaydı. Mısalı, AQShda istemolchilar hár bir gallon benzin ushın 15 tsent federal soligi tóliydi.
Satıp alınǵan tavar kólemine tolıqnatuǵın salıqdı qarıydardıń byudjet sızıǵıǵa tásirin kórip shıǵamız. Qarıydar noqatı názeriden qaraǵanda salıq tavar narxini asıradı. Sonday eken, birinshi tavardıń bir birligine qoyılatuǵın t dollar salıq birinshi tavar narxini R1 den R1+t ga asıradı. Bul biz aldın kórgenimizdek, byudjet sızıǵını kóbirek bolıwına alıp keledi.
Basqa salıq túri - bahaǵa qoyılatuǵın salıq. Atınan biliw múmkin, salıqqa satıp alınǵan tavar muǵdarı emes, onıń narxi tortiladi. Bahaǵa qoyılǵan salıq ádetde protsentte ańlatpalanadı. Kóbinese oborot salıǵı qollanıladı. Eger oborot salıǵı 6% bolsa 1 dollar turadıǵan tavar 1, 06$ ga satıladı.
Eger birinshi taba narxi R1 bolsa, onıń ushın oborot salıǵı τ ga teń bolsa, qarıydar ushın tavar narxi (1+τ) R1 boladı. Qarıydar tavardı satıwshıǵa bir birlik tavar ushın R1 narxni tóliydi, mámleketlikke bolsa τ∙ R1 summanı tóliydi, bunda tavardı qarıydar ushın ulıwma ma`nisi (1+τ) R1 boladı.
Subsidiya - satıp alınǵan ónim kólemine salıstırǵanda subsidiya berilsa, mámleketlik qarıydarǵa ol satıp alǵan ónim kólemine qaray belgili muǵdarda pul beredi. Eger subsidiya tutınıw etilgen bir birlik birinshi tavar ushın S dollardı tashikl etse, birinshi tavar narxi R1-S ga teń bwlardi. Bul óz gezeginde byudjet sızıǵını yotiqroq bolıwına alıp keledi.
Bahaǵa kóre subsidiyalash bul subsidiyalanadigan tovarlar narxiga salıstırǵanda ámelge asırıladı. Eger siz hayriya ushın 2$ ajratsańız hám mámleketlik sizge 1$ ni qaytarsa, sizdi hayriyangiz 50%ga subsidiyalanadi degeni. Ulıwma alǵanda birinshi tavar narxi R1 bolıp ol ϭ stavka boyınsha subsidiyalansa, tavardıń haqıyqıy narxi (1-ϭ) ∙R1 boladı. Baha subsidiyasi taǵı úlesli subsidiya dep da júritiledi.
Biz kórdikki, salıqnarxni asıradı, subsidiya narxni pasaytiradi. Salıq hám subsidiyaning basqa bir túri bul akkord salıǵı hám akkord subsidiyasi. Bunda iste'mochining tovarlardı satıp alıwǵa ajratgan tabısı salıqqa tortiladi yamasa subsidiyalanadi. Sonday eken, akkord salıǵını qoyılıwı byudjet sızıǵını parallel tereńligin jıljıtadı, sebebi qarıydar tabısı qısqaradi. Tap sonday, akkord subsidiya byudjet sızıǵını tısqarıǵa jılısıwıǵa alıp keledi, sebebi qarıydar tabısı asadı. Sonday etip satıp alıw kólemine qoyılǵan salıq hám tavar ma`nisine qoyılǵan salıq, ol yamasa bul dárejede byudjet sızıǵınıń yotiqligiga yamasa tikligiga tásir etse, akkord salıǵını mudamı tereńligin jıljıtadı.

5-súwret. Tutınıw normalanganda byudjet kompleksi.

Birpara jaǵdaylarda mámleketlik tovarlar tutınıwına norma boyınsha (ratsionirlashtirish) sheklewler kiritedi. Bul degeni qandayda bir tavardı tutınıw etiw dárejesin mámleketlik belgileydi, bul dárejeden artıq tutınıw etiw qadaǵan etiledi. Mısalı, urıs waqıtı gósh, nan, ósimlik mayını tutınıw etiw sheklergen.

6 -súwret. Tutınıwdan asqanda salıqqa tartıw

Shama menen oylayıq, birinshi tavar tutınıwın normalastırıw nátiyjesinden onı □ (→┬x_1 ) muǵdardan artıq tutınıw etiw qadaǵan etiledi. Bul halda qarıydar ushın byudjet twzplami 2. 4-suwretdegi kórinisti aladı, bunda byudjet kompleksiniń bir bólegi kesip alınadı :

Taǵı bir jaǵdaynı qaraymız. Qarıydar birinshi tavardı R1 narja □ (→┬x_1 ) dárejegeshe tutınıw etiwi múmkin, □ (→┬x_1 ) den artıq bólegi ushın t dollar salıq tólewine tuwrı kelsin. Bunday istemolchining byudjet shegarası 2. 5-suwretde keltirilgen. Bul jerde □ (→┬x_1 ) noqattan shep bóleginde byudjet sızıǵınıń yotiqligi -R1/R2, onıń oń bóleginde - (R1+t) /P2.
Joqarıdaǵı analizlerden kelip shıǵıp ayırım juwmaqlar etiw múmkin. Birinshiden, atap ótiw múmkin, bahalardı hám dáramattı oń sanǵa kwpaytirsak tovarlar kompleksi ózgermeydi, qarıydar tárepinen byudjet kompleksi ishinen saylanadıan optimal jıynaq da ózgermeydi. Bul bizni za’ru’rli juwmaqqa alıp keledi: jetilisken balanslasqan inflyatsiya - yaǵnıy, bunda barlıq bahalar hám dáramat birdey súwrette oshsa, byudjet kompleksin ózgertirmeydi, nátiyjede qarıydardıń optimal tańlawın da ózgertirmeydi.
Ekinshiden, bahalar hám dáramat ózgerganda qarıydardıń turmıs párawanlıǵı tuwrısında da juwmaqlar etiw múmkin. Boljaw qilaylik qarıydar tabısı arttı, barlıq bahalar ózgermadi. Bunda byudjet sızıǵı tısqarıǵa jıljıydı.
Sonday eken, qarıydar tárepinen tabısı tómen bolǵan dáwirinde tutınıw etilgen hár qanday tavar kompleksi tabısı joqarı bolǵanda da tańlanıwı múmkin. Ol halda, qarıydardıń joqarı tabısıdaǵı turmıs párawanlıǵı, onıń tómen tabısıdaǵı párawanlıgınan hesh bolmaǵanda tómen bwlmasdigi kerek. Shunki, dáramat asqanda qarıydar tańlap satıp alıwı múmkinbwlgan tovarlar quramına aldınǵı tovarlar da kiredi hám bunnan tısqarı jańa tovarlar da kiriwi múmkin. Tap sonday tovarlardan birinń narxi tómenlese hám boshqvlvrining narxi ózgermeytuǵına, qarıydardıń párawanlıǵı keminde aldınǵı dárejede qaladı.