Миллий гоя, маънавият асослари ва хуку к таълими


Жамиятни фалсафий англаш асослари


Download 0.64 Mb.
bet63/75
Sana18.06.2023
Hajmi0.64 Mb.
#1562078
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   75
Bog'liq
FALSAFA

4.5. Жамиятни фалсафий англаш асослари
Жямиатга филглфш! ёвДОШуЗДШНГ ма\1№ТП
Жамият муаммоси кадимдан одзмлорНН киэиктнриб келган. Кишилик жамиятини урганадш МИ фан содалари куп. Улар ижтимоий-гуманитар фанлар деб юрипшидн Жамиятнинг иктисодий даёти иктисодиёт назарияси, унда кечадиган тарнм'11 жараёнлар тарид, жамиятни бошкариш содаси “Давлат ва хукук назарияси"ннм1 тадкикот объекти булиб дисобланади ва хоказо.
Ижтимоий гуманитар фанлар жамиятни муайян томонларини задки* этсалар, фалсафа жамиятни оламнинг тарикибий кисми сифазида урганадн и* оламнинг барча куринишлари, жумладан жамият тараккиёти конунларй) ■ урганишни уз олдига максад килиб куяди. Фалсафа бошка юктимоий-гумани фанлардан фаркди уларок жамиятни тадкик этишда куйидаги тамойилд! асосланади:
52 Узбекистон Реслубликаси Конституцияси - ’Г., 1J -бет.
222
W1"
1 .Жамият яхлитликни ташкил этувчи оламнинг таркибий кисми. Жамият табиат эволюциясининг конуний давоми, унинг махсули ва энг мураккаб куршшши.

  • Жамият бир бутунликни, яхлитликни ташкил этувчи ижтимоий тизим. II [унинг учун хам фалсафа жамиятни яхлитлик сифатида урганади ва шу асосда унинг мавжудлиги, тараккиёти копунларини очиб беради.

  • Жамият уз-узидан ташкилланувчи ва ривожланувчи яхлит тизим. У плам каби узлуксиз харакат, узгариш, тараккиётда. Шунинг учун фалсафа жамият хаётини динамик жараён сифатида урганади.

4.Оламнинг бошка куриншнларн каби жамият хам мураккаб таркибий гузнпишга зга. яхлитликни ташкил этувчи ижтимоий тизим.
5. Узлуксиз узгариш. ривожланиш оламнинг энг умумий хусусиятн чисобланалн. Объектив оламнинг бошка куринишларида булгаки сари жамият чаёти ва Тараккиёгида хам объектив конунлар амал килзди.
Давлат ва жамият, унда кечаётган тур.чи ижтимоий жараёнлар хакидаги дастлабки тасаввурлар кадимги Бобил, Миср, Хииднстон, Марказий Осиёда вужудга кела бошлаган. Зардуштийлик динининг мукаддас китоби “Авесто”да, кадимги хинд эпосларн булмиш “Махабхорат”, “Рамаяна”, “Калила ва Димна"да жамият, инсон хакидаги карашлар уз ифодаснни топган.
Жяиият хакида карашлар ЖаМИЯТ МуаММОСИ КаДИМИЙ ЮНОН
файласуфлари карашларида марказий урин
I 4 .
и аллайди. Платон таьлимотида жамият, давлат масалалари мухим Урин ту гади. Платон жамиятга тизим сифатида бндошиб, унинг таркиби, давлат бошкаруви хакида кимматли фикрлар билдирган.
КаДИмий Юнон файласуфн Аристотель жамиятни урганиш билан боглик фанларни “Метафизика” леб номлаган. Бу фаалар орасида сиёсатга алохида урин oepi ан. Унинг фикрича. жамият сиёсий мавжудотлардан ташкил топган.
Жамият, унда одамларнянг урни, уларнинг хамкор, хамнафас булиб яшашй тугрисилаги гоялар Марказий Осиёда шаклланган монийлик ва маддакийлик таълимрТларининг асосини ташкил этади
Буюк олим Абу Наер Форобий асарларида жамият муаммосининг чукур фалсафий тахлили берилган. У Платон ва Аристотель асарларига таяниб, жамиятнинг келиб чикнши асосида табиий эхтиёжларни кондириш ётади, деган гояни илгари сургаи. Табиий эхтиёж кишиларни бирлашишга, жамоага уюшувига, узаро ёрдамга оЛйб келган. Узаро ёрдам туфайли эхтиёжлар кондирнлгап. Кишилар урiасидагн узаро ёрдам жамиятни келтириб чикарган. Пнсоният жамияти турли халклардан ташкил топган булиб, улар узаро бир-
бирларидан тиллари, урф-одатлари ва бошка хусусиятлари йнлплц
фаркланадилар.
Форобий жамиятларни фозил ва жох,илларга ажратади. Фозил ш а.ЧИрJ яъни давлат юксак ахлокли ва маърифатли кишилар томонидан бошкарилпш, шахар ахолисининг узаро кумаклашувига, бир-бирига ёрдам бериШРМ асосланган. Одамларга нисбатан уларни бирлашириб турувчи ибтидо . инсонийликдир. Шу туфайли одамлар одамзод туркумига оид булгани учуцА хам узаро тинчликда яшамокдари лозим.53
Абу Али Ибн Сино жамиятнинг пайдо булиши кишиларнЯ(И бирдамликка булган табиий эхтиёжидан келиб чиккаилигини курсатган. У j “Ишорат ва танбихот” асарида “инсон уз шахсий талаблари жихатидан бошкалардан ажралган холда яшай олмайди, чунки у инсониятнинг бошкл вакиллари билан муносабатдагина булибгина, уз эхтиёжларини кондкрииин мумкин” деб хисоблайди54. У инсонларнинг жамиятдаги урнига кура 3 гурухм булади:

  • а) давлат идораларида хизмат килувчи ва жамиятни бошкариш пищ билан шугулланувчилар;

  • б) хом- ашё ва зарурий машгулотларни ишлаб чикарувчилар;

  • в) давлатни хуриклаш, уни турли ташки хужумлардан сахташпм таъминлайдиган харбийлар.

Абу Райхон Беруний жамиятни идора килиш ва бошкаришнинг модшД азият чекканларнинг хукукларини химоя килиш, бировларнинг тинчлигй йулида уз тинчлигини йукотишдан иборат, деб билган55. У биринчи будив жамиятнинг, инсоният цивилизациясининг пайдо булишида географий] мухитнинг урнини асослашга интилган.
Алишер Навоий уз асарларида “идеал жамият” киёфасини чизган. Амир Темурнинг “Темур тузуклари”да жамият, унинг иктисодий, ижтимоий-сиёеиЯ хаёти, жамият хаётини ташкил этиш, бошкариш коидалари тугрисида кимматлн маълумотлар берилган. Амир Темурнинг “Темур тузуклари” да жамият, унинг иктисодий, сиёсий, маданий хаётини ташкил этишнинг конун-коидалари, yMlli бошкариш тугрисида кимматли маълумотлар берилган.
Жамиятга илмий-фалсафий ёндошувда XIX асрда шаклланган гоялар алохида урин тутади. XIX асрнинг урталарида жамият, унинг мохияти, тараккиёт истикболларини урганиш хаётий зарурат даражасига кутарилди.
53 Kkpa.nr. Уабнкйстщглп вжхимоий-фалсафий фикрлар тарихидан лавхалар. -Т., “Узбекистон", 1995, 49-бет. 34 Vhjo срда, 68-бсп.
Жахон фалсафаси тярихидан лавхалар. 1 -кием.-Т., Узбекистон файласуфлари Миллий жамияти нашриёти, 2004, 122-бет
Еарбий Европанинг Г.Спенсер (1820-1907), Дюркгейм (1858-1917), Георг Вилгельм Гегель (1770-1831), М.Вебер (1864-1920) сингари олимлари, шунингдек К.Маркс (1818-1883), Энгельс (1820-1895)лар жамият хаётитни мураккаб ижтимоий тизим сифатида тадкик этдилар.
Немис файласуфи, социологияда органик оким вакили Герберт Спенсер (1820-1903) жамиятнинг вужудга келиши ва ривожланишини тирик организмларга киёслайди ва шу асосда унинг хар бир элемента тирик организмда булгани каби маълум функцияларни бажаради, деб хисоблайди. У жамиятни англашда табиат конунларини асос килиб олади.
Француз файласуфи Эмиль Дюркгейм (1858-1917 й) “Диний хастнинг содда шакллари” асарида жамиятдаги узгаришлар кишилар орасидаш ижтимоий алокадорлик асоси булган динни сикиб чикармокда. Саноатлашув жараёни окибатида жамиятда узгаришлар шу даражада тез ва жадал суръатларда руй бермокдаки, бунинг натижасида ижтимоий кийинчиликлар келиб чикмокда. Бу жамиятда руй бераётган аномия ходисасида намоён иулмокда. Аномия деганда олим муайян ижтимоий шароитларнинг узгаруви натижасида инсоннинг уз хаётидан норозилигининг ортиб боришини назарда тутади.
Одамлар узининг мавжудлигидан маъни йукдигини, узининг кераксизлигини хис этиш холатига дуч келмокдалар. Бу шароитда динда мавжуд расм-русумлар, домий такрорланувчи диний маросимлар кишиларни хаётдан безишдан чалгитади, улар туфайли кишилар орасидаги гурухий хамкорлик юзага келади ва бу хол кишиларни бир оз булсада, хаёт ташвишларидан холи килади деб хисоблайди.
Француз файласуфи Огюст Конт (1798-1857Й) жамиятни изохдашда биринчи булиб социология терминини куллайди. У жамиятдаги мавжуд тартибларни инкилоб йули билан узгартириб булмайди, деб хисоблайди.
Немис мумтоз фалсафасининг йирик вакили Гегель табиат ва жамият ходисалари асосида “мутлак гоя” ётади. Бу мутлак; гоя уз мохиятига кура бирламчи, у табиат ва жамиятдан иборат биз билган олам ва борликдан олдин мавжуд булган. “Мутлак гоя” амалда уз-узидан харакат ва ривожланиш жараёнини кечиради. Бу йулда у уз-узини “бегоналаштириб” шакл узгартиради, табиатга айланади. Кейин “мутлак гоя” инсон тафаккури ва кишилик тарихи куринишида яна уззига кайгади, деб хисоблайди. Бунда жамиятнинг мавжуддиги ва тараккиётининг сабабини “мутлак рух”дан кидиради. Гегель мутлак рух 3 куриниш (саньат дин ва фалсафа)да намоён булади, деб хисоблайди.
Марксизм таълимотининг дастлаб кадр топиши, кейинчалик XX асрда кадрсизланиши жамиятни фалсафий англашга тааллукли. Марксизм таьлимоти
225
жамият тараккиётини табиий-тарихий жараён сифатида олиб карайдн па жамият тараккиёти синфий кураш заминила ижтимоий-иктисодий ‘
формаштяларинннг алмашинуви тарзида намоён булади, деб хисоблайди. Марксизм таьлимотига хос хусусият - унинг жамият хаёги ва тараккиётюа биВ ёклама ёндашувидир. Унда жамият тараккиётини диалектик тарздйЖ мукаммаллашувидан иборат жараён сифатида акс эттирилган айни вактда олим жамиятлар тараккиёти окибатида инсоният идеал жамият га, коммунизма эришади, деб хиеоблайди,
Бу жамиятга эришишнинг Иудини синфий кураш билан боглаб куя ли, Марксизм таьлимотининг чекланганлиги унинг жамият тараккиёти омнллари масаласига бир ёклама ёндашувда намоён булади. Унга жамиёт тараккиёти! сабабини моддий ишлаб чикаришдан кидирмок лозим.
Хозирги замон илмий фалсафий тафаккурига асослантан холдв жамиятнинг мохиятнии изохлаш уришш. Унта кура жамият аввало моддий, оламннпг таркибий киемн, табиаг эволюциясинииг эиг юкори махсули ва курнниши. Жамият уз-узини ташкилловчи ва бошкарувчи мураккаб ижтимоий тизим.
Жамият тушунчаси кишиларнинт хаёт тарзлари, фаолиятларининг барча турлари ва унинг натижаларини ■
шу жараёнда улар объектив равишда содир бшладиган ижтимоий алока вн муиосабатларни уз ичига камраб олади. Жамият J/зини узи ташкилловчи на бошкарувчи тизим. Жамият миксадларн, орзу-интилишлари, яшаш тарзлари муштарак болтан одамлар онласидан иборат инсонлариииг яшаш мухити. Фалсафа жамиятни оламнинг таркибий кисми, унинг эиг мураккаб куриниши сифатида тахлил этади. Фалсафа жамиятнинг оламнинг узига хос юкори даражадаги куриниш сифатида шаклланиши ва тараккиёти сабабларини жамиятнинг уз ичидан кидиради. Жамиязнинг шаклланишига сабаб булга и асосий нарса кишиларнинт талаб эхтиёжларидир. Инсоният тарихи айиан яшаш эхтиёжи тирик табиатнинг один тури одам зотининг инсонга айланнши ва улариинг жамиятга бирлашувини келтириб чикаргаи. Шунинг учун хам фалсафа жамшпни узини-узи ташкилловчи ва бошкарувчи тизим сифатида урганади. Жамият одамларнинт узига хос уюшуви пфодаси. Кишплар ут эхтнёжларини кондириш заруратидан жамоалари (жамият)га уюшганлар. Бу уз иавбатида кншилар фаолняти - ишлаб чикаришда уз ифодасини топг.т. Шунинг учун хам жамият деганда кишиларнинг хаёт тарзлари, фаолиятиларининг барча курннишлари, шу жараёнда улар орасида шакллаиган ижтимоий алока - муносабатларнни хамда фаолиятлари натижаси булмнш моддий ва маънавий бойликларни уз ичига камраб олади.
Жпмиит тушуичаси, у ни III чшхпитн
Жамият кишилараро алока ва муносабатлар махсулидир. Кишилараро 'ижтимоий алока ва муносабатлар объектив характерга зга ва улар ижтимоий муносабатлар, деб юритилади. Жамият моддий ва маънавий омиллардан иборат [(хлитликни ифодаловчи тизим. Улар жамиятнинг моддий ва маънавий хаётида тр ифодансни топади. Жамиягнинг моддий ва маънавий хаёти яхлит ижтимоий гурмушнинг узаро ботлик икки томонини ташкил этади. Жамият мураккаб Каркибий тузилишга эга ижтимоий тизим хисобланади.
Жамият - мураккаб ижтимоий тизим. Жамият - муоаккаб ижтимоий тизим цеганда, ундаги кишиларнинг турли ижтимоий бирликлари, жамиятнинг бошкарилиши ундаги муассаса ва ташкилотлар назарда тутилади. Жамиятнинг мураккаб тузилиши унинг хает сохаларида уз ифодасини топади. Жамият \аётининг сохалари деганда иктисодий, ижтимоий, сиёсий ва маънавий сохалар назарда тутилади.
Иктисодий хаёт сохаси жамиятдаги мавжуд моддий ишлаб чикаришни назарда тутади. У жамият хаётининг иктисодий шарт шароитларини яратишдан иборат булган мураккаб ижтимоий жараёнларни уз ичига камраб олади. Бу соха жамият иктисодиёти тушунчасида ифодаланади. Жамиятнинг ижтимоий хаёти деганда ундаги мавжуд турли бирликлар гурухларнинг хаёти хамда, улар дграсидаги турли туман ижтимоий алока ва муносабатлар назарда тутилади. Жамиятнинг сиёсий хаёт сохаси кишилар, сиёсий кучлар-синфлар, миллатларнинг узаро сиёсий муносабатларини, уларнинг давлат хокимиягини кулга киритиш ва мустахкамлаш борасидаги онгли фаолиятларини камраб олади. Жамиятиннг сиёсий хаёти сиёсат, сиёсий тизим, сиёсий структура, сиёсий муносабатлар каби тушунчаларда уз ифодасини топади. Жамият сиёсий хдётининг асосини давлат ташкил этади. Жамиятнинг маънавий \аёт сохаси кишиларнинг маънавий бойликларни яратиш фаолиятлари, унинг натижалари (хилма-хил карашлар, гоялар, таълимотлар, фан, адабиёт, санъат, таълим ва гарбия каби)ни хамда иш жараёнда юзага келадиган ижтимоий алока ва муносабатларни камраб олади.
Жамият маънавий хаёти деганда: а) маънавий эхтиёжлар; б) маънавий фаолиятларнинг барча турлари ёки маънавий ишлаб чикариш; в) маънавий муносабатлар; г) маънавий узлаштириш назарда тутилади. Жамият хаёти сохалари орасига катъий чегара куйиш мумкин эмас. Жамият хаёти ихлитликлардан иборат нарса, ходиса, жараёнлар мажмуасидан ташкил топади. Шундай экан, жамият хаёти сохалари бир-бирига боглик, бири иккинчисисиз мавжуд була олмайдиган томонларидир. Ижтимоий фаштарда жамият, идеал жамият, очик жамият, ёпик жамият, фукаролик жамияти, эркин жамият, гдобаллашган жамият, ахборотлашган жамият тушунчалари кенг куллапилади.
Сунгп! пайтларда жамиятга нисбатан очик жамият, ахборйглашпш жамият, фукаролик жамияги тушунчалари хам к^лланмокда.
Очик жамият, ёпик жамият тушунчаларини ижтимоий фапсафага ининм Олимп Карл Погшер (1902-1994) киритган. У ёпик жамиятни тоталитар сиёоЯ тузумнинг мауеули сифатнца таърифлайди. Олим фнкрнча очик жамиятни жамият фукаролари шахе хиеобланали. Улар жамиятга дахлдор муайян карорлар, хужжатларии кабул килишда катнашадилар. Карл Поппер очик. жамиятни бозор иктисоди (бозор зркиндиги) билам богдайди. Унииг фикрмч|Ц дунёда инсонпарварлик та мой ил ига асосланган ижтимоий тизшиии очиц жамият деган хулосага келади. БундаЙ жамиятни барпо этиш - шартларм сифатида:

  • Эркинликни мустахкамлаш, ундан келиб чикадиган масъулиятми англаш;

  • Дунёда тиичлик урнатиш;

  • Кашшокликка карши кураш;

  • Демографии «портлаиша карши куращ;

  • Зуравоилнкка карши таълнм-тарбияни жадаллаштириш1 кабнларнИ назарда тутади.

Ахборотлашган жамият америкалик файласуф, социолог Олвин Тоффлор (1928-йилда тугилган) томонидан истеъмолга киритилган, у постиндустрипд жамиятни ахборотлашган жамият, деб атайди.
Ахборотлашган жамият деганда информация, ижодиёт ва интеллектуал технологиянинг ахамияти тобора ортиб борган жамият назарда тутилади. Бу жамият компыотерлар, лазер гехникаси, биотехнология, ген мухандислиги, информатика, электроника, телевидиокоммуникацин ривожи билан боглик равишда мавжуд була олади. Бу жамиятда асосий эътибор машиналарни узгартиришга эмас, балки кишилар онги ва маданиятини узгартирииин каратилади.
Жамиятлар узаро бир-биридан унда урнатилган сиёсий тартибларга кури фаркланади. Шунга кура жамиятларнинг умумий тарзда демократик пи тоталитар турлари мавжудлигини таъкидлаш лозим. Демокразик тамойиллар амал киладиган инсон манфаатлари устуворлигини таъминлаш имкониятн мавжуд жамият очик жамият ёки фукаролик жамияти деб юритилади Узбекистан мустакилликни кулга киритган дастлабки кунлардан уз мустакин тараккиёт йулини танлаб олди, Бу тараккиёт йули “ижтимоий йуналтирилгни бозор муносабатларига утиш оркали хукукий демократик давлат ва эркин фукаролик жамиятини куришдан иборат.
 Фалсафа. К,омусий лугат.-Т , «Шарк», 2004, 33 l-332-бетлар.
228
Хозирги кунда Узбекистонда эркин фукаролик жамиятини куриш буйича катта ишлар амалга оширилмокда. Эркин фукаролик жамияти конун устувор, нжтимоий адолат хукмрон булган, инсоннинг хукук ва эркинликлари олий У ринга кутарилган жамиятдир.
Республика Президенти Ислом Каримовнинг « У чбе к и сто н н и н г уз нстиклол ва тараккиёт нули», «Узбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иктисодий
|нстикболининг асосий тамойиллари», «Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари» рисолаларида эркин фукаролик жамиятини барпо этиш йуллари ва бу сохадагн казифалар илмий жихятдан асосланган.
Биз кураётган эркии фукаролик жамиятининг мазмун мохияти Президент И.Каримов томонидан шундай таърифланади: «Биз учуй фукаролик жамияти - нжтимоий макон. Бу маконда конун устувор булиб, у инсоннинг уз-узини |камол топтиришига монелик килмайди, аксинча ёрдам беради. Шахе манфаатлари, унинг хукук ва эркинликлари туда даражада руёбга чикишига кумаклашади».

Download 0.64 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling