Миллий гоя, маънавият асослари ва хуку к таълими


Фалсафада инсон муаммоси, одамнинг “инсонга


Download 0.64 Mb.
bet60/75
Sana18.06.2023
Hajmi0.64 Mb.
#1562078
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   ...   75
Bog'liq
FALSAFA

4.3. Фалсафада инсон муаммоси, одамнинг “инсонга айланнщи”дЯ маънавнятнинг тутган урни

  • Фалсафанинг назарий муаммол*рЦ орасида инсон муаммоси алохида урми

  • тутади. Инсоннинг табиати ва мохнат ЛИ

  • Инсон - фнлейфяиннг умумназмрнн мупммосп сифатда

  • нима ташкил килишини билишга кизикиш кадим даврлардан бошлаш ни Инсон пайдо булибдики, у узини куршаган дунсни, унда узининг урниии англашга интилган. У бошка тирик мавжудотлардан кайсн жихатлари бннии фарк килишн, иисон хаётиннпг маъноси ва мазмуиини нималар ташкил килишини, инсон умри, унинг улими ва мангулиги нима эканлигини англашга интилган. Бу уз навбатида инсон, унинг оламдагн урнн, инсонним) шаклланиши ва гаракк,и сти омнилари хакидаги мифология, диний ва илмии фалсафий карашларнинг шаклланишша сабаб булга и.

    Дастлаб ннсон тугрисила мифологик карашлар, тасаввурлар пайдо булган. I Уларга кура, инсон узини табиатдан холи кура олмаган, узини табиатнинг бир кисми деб билган, шу асосда оламга, табиатга муносабатларини хаёлий (фантастик) тарзда акс эттирган.
    Диний царашлар инсонни худо яратгани, унинг оламдаги хамма тирик I чавжудотлардан юкори турувчи энг олий мавжудот - мукаррам зот эканлиги, Im'iiiH в а кт да инсон хаёти, фаолиятининг кандай кечиши худо гоялари билан Кюглик холда акс этгирилган. Исломнинг мукаддас китоби “Куръони карим”да | :илишича, инсон Оллох томонидан лойдан яратилган, унга Оллох нафаси Вйркали жон ато этилган; инсон хамма тирик мавжудотларнинг сарвари, у 10ллохнинг ердаги халифаси. Оллох инсонга хакни таниши учун онгни, акдни taro этган.
    Инсон муаммоси фалсафанинг марказида туради, десак адашмаймиз. Зотан i|iancac[)a аслида оламни ва ундаги одамнинг урнини англаш зарурати туфайли шаклланган. Фалсафа тарихида инсон, унинг мохияти хакида турли-туман Карашлар илгари сурилган.
    Чунончи, кадимий юнон файласуфларининг карашларида инсон (табиатнинг кисми сифатида тахдил килинган. Унга кура олам, коинот - макрокосм, инсон эса унинг таркибий кисми - “микрокосм” сифатида раьрифланган. Яхлитликни ташкил этувчи дунё сифатида караш ва инсонни (унинг таркибий кисми сифатида талкин этиш инсон муаммосига чукур гфалсафий ёндашув ифодаси эди. Айни вактда инсонни узга махлукот, мафжудотлардан фарки унинг оламда, жамиятда тутган урни масаласи барча даврларда олимларни кизиктириб келган.
    Урта асрлар Марказий Осиёлик буюк алломалар ижодида инсон муаммосига алохида эътибор берилган. Чунончи IX аср охири - X асрда яшаб ижод этган Абу Наср Фаробий узининг “Фозил одамлар шахри”, “Бахт-саодатга зришув хакидаги рисола”ларида ушбу муаммога дахлдор бир катор назарий масалаларни кутариб чиккан. Булар сирасига инсоннинг танаси билан жони, унинг инсонийлик мезонлари, инсонийлик билан жамият орасидаги нлокадорлик инсоннинг инсонийлик хислатларининг мохияти, уларнинг шаклланиш жараёнлари ва омиллари кабилар киради.
    Фалсафа курси доирасида инсон муаммосига дахлдор гоялар хакида фикр юритилган. Айни вактда инсон муаммосининг куйидаги жихатларини урганиш уни тугри англаш имконини беради.

    • Инсоннинг мохияти масаласи;

    • Инсоннинг оламдаги ва жамиятдаги урни масаласи;

    • Инсоннинг шаклланиши ва камолотида маънавиятнинг тутган урни;

    • Инсоннинг мохияти масаласи хилма-хил фалсафий комусий асарлардО ЯМ ифодасини топган.

    • Айрим назариялар инсоннинг мохиятини факат габиий жнхатлари асоскМ изохлаганлар.

    • Уларда инсоннинг рухий-маънавий ва ижтимоий жнхатлари, жамнш махсули - ижтимоий зот эканлиги унинг инсоният тарихидаги урни турлиШ булгани, ижтимоий хаёт ва тараккиёт конунлари эътиборга олинмаган. Муноичм инсоннинг мохияти тугрисидаги биологик концепция намоёндалари униш мохиятини тушунтиришда якка индивиднинг табиий-биолш и* хусусиятларидан келиб чикиб, жамиятии ташкил килган кншштрни у:шри факат табиий, биологик жихатлар билангина боглаиган, деган хулоии* келганлар. Инсон мохиятига дахлдор маънадий-ижтимоий омшшарии зътиборсиз колдирга»шар.

    • Инсон хакидаги иккинчи бир психологик назария - бу «рухий raxjiiuiJ концепция вакилларининг карашлари булиб, унда инсон мохияти инсоннши! рухиятидан, унга хос хар хил инстинктлар ва уларнинг холатларидан кслив чикиб изохданиб, инсоннинг табиий-биологик ва ижтимоий жихатларищ етарли эътибор бермайдилар.

    • Фалсафа инсон муаммосини урганар экан, у энг аввало, иисоннм борликнинг узнга хос бир шакли сифатида олиб, уни энг мураккаб борлми сифатида, унинг узига хос энг мухим томонлари, хусусиятларини, борлнкниш бошка шакллари ва куринишлари билан узаро богланишларини, алоквдорлн*' томонларини хамда улардан туб фаркларини караб чикиши лозим. Фалсафа uiv билан бирга, инсон муаммосини узи урганадиган асосий муаммолардан >Н(| асосийси сифатида урганиш предметининг марказий объекти хдсоблайдн Пекин фалсафа бунда инсонни узининг борликни билиш объекти сифатида эмас, балки фалсафий категория булган универсал сифатида олиб, унинг бИМ бутун борликка, яъии инсоннинг узига ва бутун дунёга муносабатнин Ургаиади. Шу сабабли файласуфлар кадимдан бошлаб инсоннинг узига .кое мухим, бошка барча тирик мавжудотлардан фарк килдирувчи хусусияти деб, унинг аклини тушунганлар.

    • Шу гуфанпи “рухий гахлил" концепция вакиллари инсонни дастлаб yi асарларида “аклли мавжудот”, “аклли хайвон” деб търифлаганлир* Кейинчалнк жамиятнииг тараккиёти асосида улар инсонни “сиёсий хайвои", “ижодкор хайвои”, “тарихнинг ижодкорн” “гапиралиган, тилга ва нуткка лц хай вин”, “дунёга диний муносабатда булувчи мавжудот”, деб изохдиЙ бошлаган. Маълум даврлардан кейин эса баъзи файласуфлар инсонни “маълум максадга йуналтнрилган, хулк-атворга эга булган мабжудот”, деб тушунтирл бошлайдилар.

    • Классик фалсафада Афлотун ва Арастудан бошлаб инсоннинг модиятини (iiipop-бир субстанционал бошлангич: мутлад гоя, мутлак руд, онг, адл, табиат ' аби омиллар билан боглаб тушунтириб ва изохдаб келишади.

    • Инсон муаммосининг фалсафага оид масалалари деб куйидагиларни жоблаш мумкин:

    • ) инсон модияти;

    • t') инсонда ижтимоийлик ва биологик (табиийлик)нинг нисбати; п) шадснинг эркинлиги;

    • 1 инсоннинг мавжуд булиши (борлиги) ва модиятининг диалектикаси;

    • I) инсон даётининг мадсад ва маъноси.

    • Бу албатта, инсон муаммосининг фалсафий спецификаси фадат шулар

    • ж 42

    • билан чекланади дегани эмас.

    • С.Шермудамедов узининг «Инсон фалсафаси» деб номланган асарида клмий фалсафа, энг аввало, инсоннинг модиятини, унинг шаклланиши ва фявожланиши умумий донуниятларини, унинг мадсадлари ва идеалларини, гиунингдек, уларни руёбга чидариш йулларини урганишини таъкидлайди. Лунда дилиб айтганда, инсон дадидаги фалсафий фан предметини «инсоннинг ршюжпаниш диалектикаси» ташкил дилади. Муаллиф инсон дадидаги ягона йаиии яратиш мумкин, деб дисоблайди. Унинг фикрича, инсон имкониятлари йаддили бу фаннинг энг мудим вазифаларидан бирига айланади.

    • 2. Фалсафа инсоннинг узи урганадиган асосий муаммоларидан бири еифатида олиб, уни уз урганиш предметининг асосий объекта дисоблайди. Лекин фалсафа бунда инсонни борлиднинг бир шакли, инсон билишининг объекти еифатида эмас, балки фалсафий категория булган билишнинг универсал субъекта еифатида олиб, унинг борликда, яъни объектга - инсоннинг дунёга ва узига муносабатини урганади.

    • Фалсафа инсон муаммосини урганишни дастлаб «инсон» тушунчаси иимани ифодалашини, у «индивид», «одам» ва «шахе» тушунчалари билан дандай муносабатда, бу тушунчалар инсоннинг кандай томонлари ва жидатларини ифодалашларини караб чикишдан бошлайди.

    • Одамзотдаги табиийлик ва ижтимоийлик уртасидаги алодадорликларда ижтимоийлик майлларининг етакчи була бориши одамнинг инсонга, яъни жамиятлашган индивидга айланиши учун шарт-шароит дисобланади.

    • Фалсафада «инсон» тушунчаси энг умумий тушунча булиб, у узида дамма инсонларга хос дам табиий-биологик, дам рудий-маънавий ва дам ижтимоий жидатларни бирликда умумлашган долда мужассамлаштирган инсоний

    • J (Фалсафа Олий укув юртлари талабалари учун кулланма. -T , '‘Укиауичи’1, 2005 351-бет

    • 211

    • борликии ифодалайди. Бу жихатдан «инсон» тушунчаси «индивид», «одам»» im «шахе» тушунчаларига нисбатан мазмун жихатдан бой, хажм жихатдан кеш булган умумий тушунчадир.

    • Муайян ижтимоий бирлик (бугунлик) ичидаги айримлик индивид)ир Яъни индивид якка-ёлгиз одам эмас, балки бетакрор (индивидуал) хусусиятларига эга булган айрим кишидир. Индивидда айримлик билах умумийлик уйгун ходда мавжуд булади. Масалан, Ахмадда одам зотига ■ хамма хусусиятлар бор. Умумийликдан айримликни фаркдаш учун и иди- 1 тушунчаси кулланилади. Умумийликдаги айримлик - индивидуалнш куйидагиларда намоён булади:

    • а) муайян ижтимоий гурух, жамоа, ташкилотни ташкил этган одамларганн’ узига хос феъл-атворлари;

    • б) узини ташкил этган муайян ижтиомий lypyx кншиларининг узларига хос ижгимой белгилари, сониал киёфалари.

    • «Индивид»43 тушунчаси биологик мавжудот булган алохида бир i- г яъни «хомосагшенс» (акдли одам)нинг бир вакили - якка одам маъноеннн ифодалайди. Индивид учун якка одамлик белгиси мухим булиб, га® и 11 биологик, рухий-маънавий ва ижтимоий жихатлар помучим белгилардир.

    • «Шахе» тушунчаси эса ана шу индивид, яъни одам боласининг жаминин ижтимоий мухит таъсири, таълими ва тарбияси натижасида улгайиб, камня топиб, ижтимоий зотга, жамият аъзосига айланган якка кишини ифодалайди «Шахе» тушунчаси факатгина ижтимоийликни англатиб, фалсафада мустакйМ категория сифатида кулланилади.

    • Индивид ва шахе тушунчалари бир-бирига я кин. Шахе бетакрор (индивидуал) сифатлари билан албатта индивид, аммо у фаол хуеуешп мри туфайли шахедир. Индивидни узига хослик, бетакрорлик сифатласа. шахени шv билан бирга. эркин. ижодий фикрлаш ва муайян вазиятда масъулиятни I зиммасига олиб, мустакил харакат йуналиши олиш кобилияти каби сифатг ip белгилайди. Шахе хар бир даврда мавжуд булган муайян ижтимоий >хтиёжз ip ва манфаатларни илгаб олиб, j/зи мансуб булган одамлар гуру манфаатларини туларок гавдалантирадиган ва у еоциал гурухга хос (разилат кусурларни ёркинрок намоён этади. Бундай шахслар узи мансуб булг , ижтимоий гурух манфаатларини фаол химоя кила олади ва буниш учуй масъулиятни уз зиммасига дадил ола билади. Яъни муайян умумийлик айрим шахсларда узининг ёркин ифодасини топади. Масалан, «Темир хоти спектаклида Кучкор образи Совет колхоз тузумида шаклланг (И

    • Индивид- {лотинча: йийетАгт*сридан олинган б^либ, уэбекча: булинмас» дегани) якка одам, якка бир кишини ифадалречи тушунча.

    • мпдивидларнинг ёркин намунаси булса, Абдулла Каххорнинг «Синчалак» Ьйманидаги Саида образи шахсга мисолдир.

    • «Одам»44 тушунчаси купрок инсоннинг биологик турга мансублик жихатларини ифодалаб, унинг табиий-биологик хусусиятларини уз ичига (шади, Бу тушунча шу билан бирга, инсонга хос насл-насабни хдм ифодалайди. «'Одам» тушунчасининг бу жихатларининг мухим белгиларини ташкил килади.

    • «Инсон» тушунчаси «одам» тушунчасига жуда я кин булиб, у жамият томонидан умум эътироф этилган конун-коидалар, одоб-ахлок нормаларига кагтик риоя килган холда яшаш куникмасига эга булади. «Одам» тушунчаси «шахе» ва «инсон» тушунчаларидан кенгрокдир. Бу тушунча факат турга мансубликни ифодалаш билан ундаги ижтимоий жихатларни хам инкор килмайди. Одамда биологик эхтиёжларни кондириш олдинги уринда турса, инсонда моддий эхтиёжларини узи яшаётган жамият маънавий кадриятлари доирасида кондиришга интилиб яшаш устивор майл булади. Демак, инсоннинг мохиятини бир бутун холда индивидга, одамга ва шахсга хос булган жами Хусусиятларнинг мажмуи ташкил килади.

    • Инсон мохиятининг асосий белгисини унинг ижтимоий жихати - ижтимоий муносабатлар ташкил этади. Шу сабабли муайян давр, муайян жамият кишиси - инсоннинг кандай хусусиятларга эгалигини, унинг кандай ижтимоий киёфа касб этганлигини тушунмок ва тушунтирмок учун мазкур жамият ижтимоий муносабатлари тизимидан келиб чикмок зарур. Ижтимоий мун'осабатларни эса куп жихатдан инсоннинг табиий - биологик хусусиятлари, янада купрок даражада рухий - маънавий ва бошка хусусиятлари белгилайди. Инсоннинг мохияти унинг хам жисман, хам рухан, хам маънан хусусиятлари билан чамбарчас богланган.

    • Бунда ran шундаки, инсон дейилганда: жисмоний танага эга булган индивид, жонли мавжудот, яъни одам, уз шахеига эга, ижтимоий фаолият курсатадиган, фикрлайдиган ва уз фикрини нутк оркали баён киладиган, онгга па тилга эга булган, жисмоний ва маънавий кобилиятлар сохиби - ижтимоий ■ют тушунилади. Инсонга ижтимоий хусусиятлар билан бир каторда, табиий- биологик, рухий - маънавий хусусиятлар хам хосдир. Бу хусуснятларнинг жами бирликда, хакикатан хам, инсонни ижтимоий мавжудодга айлантиради.

    • «Одам» ва «инсон» тушунчаларида умумийлик билан бирга жиддий тафовутлар хам борлигини англаш таълим-тарбия тизимида мухим ахамиятга зга. Одамдаги биологик омил ахамиятини асло камситмаган холда, унинг табиати ва рухий оламида ижтимоийликнинг мукимлашиб бориши натижасида

    • 11 Зола гм а: Шарк халкларида. хусусан, Марказий Осиё мутафаюсирларида «инсон» тушунчаси урнида доим «одам» тушунчаси кулланилган Инсон боласи тугилгандан кейин камол топиб одамга айланади. Масалан, ота-оналар фарзандларига «качон одам булосан?» .(сницгадн ХазР^т А- НавошЧда хдм («одам» тутл^ттчаси шу маънода ишлатилган

    • одам зотининг инсонга айланиб бориши мумкинлигини тарихий хаадЦ!н| • тасдикдайди. Одамда биологик омил етакчи булса, инсонда ижтиморп Ш1 (маънавий) омиллар биринчи уринга чикиб олади. Яшаш учуй К\ Д жараёнида инсон узи мансуб булган жамият ва маданият кадриятл.цчи » асосланиб, хаттл-харакат ва фаолият йуналиши белгилайди, ижтимоий i Щ таркиб топган ва анъанага айланган одоб-ахлок маромлари, конун-коидцмИ тартиб-интизомларга катьий риоя килади, мабодо ташки таъсирлар о< 1И ■ уларни ногахон бузса, виждон азобида колиб, узини-узи сира кечирмайди Ий маънода хозирги физиологик тузилишга эта булган барча онгли мавжудод ощщ турига киради, аммо улар орасида инсонга айланмаган, яъни дайвонларгп яи| олгирлик, боскинчилик, ёввойилик кусурларидан холи булмаганлари хам и.* эмас. Масалан, угри, таъмагир, юлгич, порахур, котил, фохиша в.б. iu|i курбонига айланганлар, албатта одам, аммо уларни инсон каторига булмайди.

    • Одамнинг инсонга айланиб боришида имон тушунчаеининг фалопфнц идроки мухим ахамият касб этади. Инсонда имон диний йул билан хам, илмн|1‘ маърифий йул билан хам шаклланиши мумкин. Имон кайси йуналишда ин< пи ахволи рухиясида муким булишидан катьий назар, худо ёки олий ижтимоиЦ максад (олий гоя)га калбан, рухан ишонч ва бу ишончга хар кандай шарсннд* хам содик колиш учун ички онт ичишдан иборат онгнинг нодир ходисасидЯ Имонлиликнинг яна бнр шарти суз (тил) билан амал (иш) бирлигидир. Манд по шартлар асосида имонли инсонларга виждонлилик, халол-поклик, ростгуйдик инсоф-диёнат, саховатпешалик, мурувватлилик, халк, Ватан ишки билан яшйШ каби фазилатлар шаклланади, зеро, имонли инсон учун улар мукдДЩ кадриятлар булиб, хаёт маъносини белгилайди. Имонли инсон якишшрн. дустлари, Ватани, халкига хар кандай шароитда хам содик колади, улишга рощ буладию, аммо у имонига хиёнат килмайди.

    • Фалсафа фани инсоннинг маънавиятга эга эканлигига хам алохида эътпОцв беради. Маънавият инсоннинг асосий фазилагларидан булиб хисобланади. Инсоищ маънавий асосда яшаш ва фаолият курсатишгина эмас, балки, шу билан бирга у нм эгаплаш, ривожлантириш ва такомиллаштириш кобилияти ва истеъдоди хам мавжуддир. Маънавият уз-узидан пайдо хам булмайди, ривожланмайди хам.

    • Одамзот пайдо булибдики, атрофидаги ураб турган табиат, туряи ходисалар, вокеалар, хаётий тажрибаларни кузатиб, уларнинг сабаблари хаки ни фикр юритиб келганлар.

    • “Одамзотнинг жамият (уруг-уруг, кабила-кабила) булиб яшашга утшии унинг хайвонот оламидан батамом ажраб чикиб, яшаш учун курашнши инсоний воситаларини кидириш ва топишга булган машаккатли изланишларн билан тавсифланади.

    • Гап шундаки, индивидлар билан индивидлар, оилалар билаи оилалар, уруглар билан уруглар, дабилалар билан кабил ап ар уртасидаги узаро [п.: ю кал ар ни йулга куйиш ва бунда чинакам инсоний фазилатлар устувор Вулиши учун албатта маънавият карор топиши ижтимоий зарурат булиб колди. Маънавиятсиз жамият шаклланмас ва баркарор була олмас эди. Маънавиятни карор топтириш эхтиёжлари ypyF ва кабил ал ар да озик-овкатларга, жинсий ва ижтимоий муносабатларда рухсат ва тахиклар тизимини шаклланишини такоза этарди. Нима килиш керагу, нималардан одам узини тийиши керак, деган саволга уша даврнинг кохинлари, сехргарлари жавоб беришга интилдилар. Жамиятда кохинлар, сехргарларни юзага келтирган холат асори-атикалар (мифология) асоснда вужудга келган дунёкараш эди. Айнан шу дунскарашни шакгшантирган одамларни дастлабки донишмандлар ёки хонаки файласуфлар дейиш мумкин”45. Ушбу дунёкараш хам уша даврдаги маънавиятнинг илк куртаклари эди. Чунки одамлар бу даврдан бошлаб рухсат ва такикдарни, яхшилик ва ёмонликии ажрата билардилар. Энди маънавият инсоннинг бутун умри давомида унинг кучига куч кушадиган, идрок ва акл-заковатини кенгайтирадиган хамда мустахкамлайдиган восита сифатида шакллана бошлаган эди.

    • Фалсафа фани инсоншунослик фанлари (психология, адабиётшунослик, санъатшунослик, тилшунослик, педагогика, диншунослик, герменевтика ва бошкалар) билан шу маънода узвий богланадики, хар икки йуналиш хам инсбннинг ички маънавий оламини мунаввар этишга каратилган. Инсон маънавияти унинг рухий олами билан муштарак булиб, рух нарса, буюм сифатида эмас, балки сузлар, фикрлар, нуктаи назарлар, дунёкарашлар, анъаналар, кадриятлар, меъёрий маромлар, муносабатлар сифатида онг ва калбга сингади хамда шунга мувофик тарзда одам феъл-атвори, хатти- харакати, фаолияти аник бир туе олади. Одам хаёти фикрлар ва хис-хаяжонлар билан лиммо-лим булиб, уни хар бир одамнинг узига хос режалари, лойихалари, тахминлари, ниманидир кутишлар, нимагадир умидворлик, уларни руёбга чикариш йулидаги омадлар ва омадсизликлар белгилайди. Одам айни бир вактда хам узи, хам узига бегонадек, яъни хозир борлиги, мавжудлиги билан эртага, келажакда кандай булиши зарурлиги чегараси уртасида доимо изланишда булади. Яшаш учун кураш жараёнидаги бу изланишлар нихоятда мураккаб, зиддиятли жараён булиб, кандай ва кайси гоялар, дунёкараш билан узвий богланиб кетган имон-эътикод йуналишлари, фикрлаш тарзлари мухитига мутаносиб тарзда индивидуаллик намоён булади.

    • 13 Ибро*им Каримов Фа.1сафа - яхлит фан. -T : 1998, 6-7-бетлар

    Маънавият инсоннинг рухияти билан боглик. Инсон рухияти, илбмфм ташки таъсирлар натижасида узгариб туради. Инсоннинг иктисодий ачипти жамиятда тутган урни ва мавкси унинг маьнавиягига таъсир килмай цолмиИ/Ш Инсон канчалик бой, узига тук булса, шунчалик унинг маънавий камо.ЖНИ юкори ёки аксинча, паст булади, десак, хар икки хукмда хам янглшиий коламиз. Алишер Навонй, Хожа Ахрори Валий, Махдумн Аъзам, Хожа ( ипГ Жуйборий каби алломалар хам маънавий баркамол, хам нихоятда баламтн булишган. Шу билан бирга, дунё молидаи юз угирган, умрнни юхидпикЩ Угказган буюк алломаларимит хам кам эмас. Аксинча, нихоятда зиёд мол давлат сохиби булган холда маънавий камолотдан узок кимсалар, ёки на тми' молини, на маънавий камолотни кулга кирита олмаган бечоралар хам хаётЩ учраб туришини хамма билади.
    Маънавиятнинг инсон рухий олами билан узаро боглик
    Президентимизнинг “Юксак маънавият - енгилмас куч” номли асарларидан англаб олишимиз мумкин. Яъни унда юртбошимиз маънавиятга куйида таъриф берадилар: Маънавият - инсонни рухан покланиш, кяди.п,

    Download 0.64 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
  • 1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   ...   75




    Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
    ma'muriyatiga murojaat qiling