Миллий гоя, маънавият асослари ва хуку к таълими


Мни шлнмиз: Тошкент шахри, Яккасарой тумани, Юсуф Хос-\ожиб i< учасп, 103- уй, Низомий номидаги ТДПУ “Фалсафа” кафедраси


Download 0.64 Mb.
bet3/75
Sana18.06.2023
Hajmi0.64 Mb.
#1562078
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   75
Bog'liq
FALSAFA

Мни шлнмиз: Тошкент шахри, Яккасарой тумани, Юсуф Хос-\ожиб i< учасп, 103- уй, Низомий номидаги ТДПУ “Фалсафа” кафедраси.
1.1. Фалсафанинг фан сифатида шаклланиши - тарихий-тадрижий (эволюцион) жараён.
Одам-олам муносабатларини илмий тушунишда фалсафий карашларнинг алохида, бетакрор урни бор булиб, унинг фан сифатида шаклланиши узок тарихий жараёндир. Фан сифатида унинг уз тадкикот объекти, предмети ва функциялари бор, албатта. Х,ар бир тарихий давр муаммолари ечимини топишга интилиш фалсафий карашлар такомиллашиб боришига сабаб булган.
Олам ва унда одамнинг урни муаммоси хамиша кизгин бахс-мунозара объекти булиб келган. Бу муаммога илмий жихатдан ёндашишнинг карор топишида барча мамлакатлар, жумладан, Узбекистан файласуфларининг хам хизматлари бор.
Оламни, унда одамнинг урнини фалсафий идрок этишдан аввал «фалсафа» ва «фалсафа фани» тушунчалари уртасидаги умумийлик ва айримликнинг фаркини англаб олиш мухимдир. «Фалсафа» умумий ва кенг тушунча булиб, олам, унда одам ва унинг уюшмалари (жамоалари, ижтимоий харакатлари, партиялари, давлатлари ва х.к.)нинг урни, кискаси, инсон омили кандай? деган саволларга хар бир тарихий даврда, минтака ва мамлакат •халклари, тафаккур ва турмуш тарзларидан келиб чикиб, турлича карашлар мавжуд булган ва хозир хам шундай.
Инсонда табиаган фалсафий фикрлашга мойиллик кучли. «Философия» атамаси юнонча иккита суз бирикмасидир («филио» - севаман, «софио» - донолик). «Фалсафа» эса лотинча «философия» сузининг узбекчалашган шакли булиб, у «донишмандликни севиш» маъносини англатади. Немис философи Гегелнинг фикрича, фалсафа донишмандликнинг узидир. Шу нуктаи назардаи Караганда, эртаклар, ривоятлар, достонлар, кушиклардан тортиб барча динларнинг мукаддас китобларидаги олам, унда одамнинг урни каидай Гфлитн керак, деган саволга узига хос жавоблар бор. Шунииг учун кадимт греклар барча фанларни фалсафа, яъни донолик, донишманддик ш|)одаси х,исоблаганлар Натижада одатий (кундалик) онгда тарихин «фалсафа фанлар фани», «фалсафа - фанлар онаси» деган фикр кеш -тркалган. Ииигилиши жозибали ва эхтиромли куринган бу иборалар ос гида фаиса(|)анн фан сифатида тан олмаслик майллари мавжуд, бу эса фалсафанинг хозирги холаги учун чугри эмас. Шундай булишига карамай, олимларнинг баьзилари ана шу акидага таяниб, фалсафа фанига муносабат белгилайдилар.
“Фалсафа” ва “Фалсафа фани” тушунчалари уртасндал и у му мин лик ва янрнмлмку
I арб мамлакатларида эса эндиликда фалсафага эхтаёж кол м ад и, чунки у п.фчаламиб, барча фанларга, айн икса ижтимоий ва гуманитар фанларга таркаб мчим, дсган нуктаи назардан келиб чикиб муносабат белгилаш майллари хам чнпжуд. Бундай карашларни XIX асрдаги позитивизм асосчиси О.Конт илгари ispniii булиб, у В.В.Яневич, В.Виндельбанд томонидан ривожлантирилди. •хФппсафа - дейди Виндельбанд, - барча мулкини фарзандларига улашиб, шундаи сунг кашшок одам сифатида кучага улоктириб ташланган кирол Лирга

  • ч mao колди». Афсуски, бундай гайриилмий нуктаи назарда турган

•hi I нндошларимиз хам йук эмас.
бундай фикрлар хатолигини, гайриилмий эканлигини гоявий-назарий ФИ\:пдан исботлаш долзарб вазифалардан бири булиб турибди. Чунки фалсафа фпи сифатида шаклланиб, уз тадкикот сохаси (объекта) ва предмета
аникдаиганига анча вакт булди.
Фалсафа фан сифатида мавжуд нарса ва ходисаларнинг энг умумий алокадорлиги ва ривожланиш конунларини, одам-олам муносабатларининг туб мохиятини билишга имкон яратади. Бу хакда Урта in рмнпг машхур файласуфи, «Иккинчи муаллим» номи билан жахонгатанилган пним Абу Наср Форобий бундай дейди: «Мавжудот хакидаги билим кулга ьирптилса, шу хакда таълим берилса, мавжудотдан булган нарсанинг зоти пнпипса, нарсанинг маъноси тушунилса, ишончли далил-хужжатлар асосидашу Пцрса хакида мияда бир турли ишонч ва тасаввур пайдо булса, мана шу мш.лумотга дойр фанни фалсафа деймиз.
Фалсафа билими очик-ойдин ишончли далил-хужжатларга эта булади. | >иамлар фалсафа йули билан исбот этилган мавжуд нарса хакида туда ишонч ми камоатгаэга буладилар».1
Бу фикрлардан куриниб турибдики, ватандошимиз Абу Наср Форобий уз Внюсиларида фалсафа фан сифатида илм-фан 'далилларига асосланиши, одам- пним муносабатлари шулардан келиб чикадиган ишонч ва каноатга таяниши ми шмиигига эътиборни каратган.
'йалсафа фанининг конунлари, категориялари, тушунчалари, тамойиллари м I фалсафий билиш методлари шаклланиши узок тарихий даврни уз ичига ■ |'тип Ана шулар оркали оламни, унда одамнинг урнини фалсафий англаш нмкчшняти вужудга келган. Биз яшаётган тарихий даврда барча кадрлар

  • ширила фалсафий (донишмандларча) фикрлаш кобилиятига эта булишлари,

'Дну Наср Форобий. Фозил одамлар шахри Т., Абдулла К°Дирий номидаги «Халк и |"к и» машр , 1993, - 183-184-бет
ижтимоий тараккиётда инсон омилининг урни ва ролини илмий англаб олишлари учун кафолат булади.
Фалсафа фан сифатида бошка фанлардан уступ хам, кам хам эмас. Мохиятан фалсафа фани объекта sa предмета аникланиши бошка фанлардан фарк килмайди. Чунки истаган фанни олманг, унинг объекти ва предмета аникланиши узок тарихий даврларни уз ичига олганининг гувохи буласиз. «Фалсафа» агама сифатида тарихан турлича маъноларда куллаб келинди. Жахондаги жуда куп олимларнинг асрлар давомидаги изланишлари, тадкикотлари натюкаси сифатида «одам-олам» муносабатларига илмий- фалсафий ёндашувга имкон тугдирадиган уз тушунчалари, категориялари, конунлари, услублари, тамойиллари аник-равшан булгач, немис файласуфи Гегель томонидан уларни муайян бир тизим (система)га солина бошланди.
Олам ва унинг умумий манзараси, буни билиш мумкин ёки мумкин эмаслиги, шу жараёнда одамнинг урни ва оламни узгартиришдаги ролини аникдаш, оламга гузаллик конунларига асосланиб муносабат белгилашнинг турли усулларига амал килиш жараёнида муайян дунёкараш ва тафаккур тарзи шаклланади, шу дунёкарашга ва тафаккур тарзига мувофик кадриятли онг вужудга келади. Бу дунёкараш ва кадриятли онг одамнинг муайян йуналишдаги имон-эътикодида уз мужассамиии топади. Демак, фалсафа фанининг объекти ва предмета ана шу холатларни камраб олиши керак, деб хисоблаймиз. Шунинг учун хам фалсафа фани объекти ва предметининг куйидаги таърифини берамиз .в а уни уз нуктаи назаримиздан туриб тавсифлаймиз.
Оламни илмий билиш, унда одамнинг урни ва узаро муносабатини аницлаш жараёнида кенг цамровли тафаккур тарзига асосланиб илмий дунёцарашни шакллантириш, инсон онги ва цалбига шунга мувофик; имон- эътицод рууини сингдириш илмий фалсафанинг объекты ва предметидир.
Фалсафа фанининг тадкикот объекти билан унинг предмета уртасида якинлик бор. Бирок, предмет уша объектни урганиш услуб ва усулларини хам уз ичига олади. Юкоридаги таърифда бу холат инобатга олинган. Сунгра, унда бизга хозиргача маълум булган таърифлардаги умумий мазмун сакданган холда бошка фалсафий окимлар, йуналишлар ва мактаблар учун характерли булган жихатлар хам хисобга олинган. Уларпинг инсоният маънавий такомилидаги уйнайдиган ва уйнаётган ролларига холисона бахо беришни хам Уз доирасига киритади. Бу таъриф оламни билишда фалсафа фанининг бошка фанлардан фарк киладиган уз урни, йули, усули, воситалари, мезони, мароми, кадриятлари, идеазлари борлигини хам назарда тутади. Оламнинг бир зарраси ва айни чогда бир сирли олам булган одамнинг узи яшаётган тарихий, географик ва ижтимоий мухитда муайян урни ва уйнайдиган роли борлиги (яратувчи ёки бузувчи куч эканлиги) эътироф этилиб, буни билиш зарурати аён
ijJ'oiii/in. Одамзот оламни билишда пастдан юкорига, соддадан мураккаб шкка, 'нлчш карашдан кенг камровли карат га томон бориш жараёнида кор ifi.tljMjiapnia хос олгирлик, боскинчилик тафаккур тарзи ва чекланган (сохавий) ыфйккур гарзидан кенг камровли (фалсафий) тафаккур тарзига томон hi'iiiCri ани, бунда фалсафанинг алохида, бетакрор урни борлигига эътибор (Йритнлади. Ва бу хол инсон тафаккур тарзини узгартириб боришининг 11М1МПЯГИ хакида теран фикрлар билдиришни назарда тутади. Таърифнинг умумим мазмунида муайян дунёкараш ва тафаккур тарзининг одам маъеавий- иишкнй киёфаси тимсолида гавдаланишини намоён этадиган имон-эътикодга мупослбат хам бор. Чунки фалсафа фани бу масалани четлаб утмаслиги керак, изро, \ар бир дунёкарашдаги мазмун, йуналиш одам онги ва калбидан жой нано, унинг ишонч, и мон-эъти ко ди-их л ос ia айлангандагина, улар кадр топа 1НШДП ва у харакатлантирувчи кучга айланади.
Олам нима, ундаги харакатлар негизида кандай кувват ёки кудрат (энергия) ётади, у качон ва кандай пайдо булган, одам онги ппрпикни билишга кодирми, уни уз хохишича узгартира оладими ёки йукми lull hi саволларга жавоб кидириш жараёнида даставвал мифологик, сунгра диний иуиёк;ярашлар уз-узидан шаклланиб, одамларнинг ижтимоий мухитда бир-бири Лилаи хамкор-хамнафас булиб яшашлари учун маънавий-рухий шарт-шароит нрпшлди. Бу дунёкарашлар туфайли одам-олам муносабатлари инсонпарварлик пгосида ривожланиши йулида катта тарихий тажрибалар тупландики, уларга I ii'iiiiiih туриб ИТИ ва глобаллашув жараёнида одамлар, элатлар, халкдар, мпиназ лар узаро хамкор, хамнафас, дустона алокаларда яшашлари учун янгича, ырафкашликдан холи тафаккур тарзини шакллантириш, «одам-олам» мумосабатларини тула-тукис илмий узанга буриб юбора оладиган дунёкарашга учли ижтимоий эхтиёж пайдо булмокда. Чунки ИТИ хамда одамзот маънавий шшми кашшокдиги туфайли юзага келаётган муаммоларни факат илмий- фмисафий дунёкараш оркали хал килиш мумкин, холос. Шунинг учун фалсафа мустлкил фан эканлиги, унинг уз объекги ва предмети борлигини тан олиш иумё микёсида хам, мамлакатимиз ичида хам фавкулотдамухим булиб турибди. < >дим ютнинг акд-идроки, унинг меваси булган фан-техника, ахборот ва нано нмюлогиялар муваффакиятлари буткул окилона ишларга, факат нумёдкорликка, эзгуликнинг карор топишига буриб юбориш мумкинми-йукми, мггпп саволга факат фалсафа фани асосли жавоблар топиши мумкин. Шу фан ди.|ишларга ишонч ва ихлос (эътикод) туфайли хозирги замон илгор фан итгумари хулосаларига асосланган фалсафий дунёкарашни карор топади илбатга. Бу фанни ривожлантириш, унинг категориал базасини мустахкамлаш оркали хар бир жамиятда маънавий кадриятларни баркарор килиш одам учунолий кадрият эканини индивидлар онгига етказиш ва, энг мухими, миллий, диний, иркий ёки бошка тафовутлар туфайли х,ар кандай шакл-шамойилда душман образи яратиш сиёсати ва мафкурасинииг гайриинсоний мохиятини фош килиб ташлаш мумкин. Дунёда йигилиб колган ва тобора купайиб бораётган муаммоларни хамма элатлар, халкдар, миллатлар биргаликда, хамкор ва хамнафас булган шароитда хал этиш мумкин. Бунинг учун одамзот рухини поклашда барча динларнинг намоёндалари ва илм-маърифат ахдлари биргаликда изланишлари, бу йуналиш буйича узаро иттифок тузишлари максадга мувофикдир. Шунда фалсафа фанининг миллий ва умумбашарий ахамияти бекиёс ошиб кетади.
Албатга, Узбекистонда маънавияг миллий негизда ривожланиши лозим ва бу хол умуминсоний кадриятларнинг карор топиши учун кафолат булади. Х,ар бир миллатнинг тарихан таркиб топган уз табиати (менталитети) ва шунга мувофик узига хос дунёкараши, тафаккур ва турмуш тарзи буладики, бу уша миллатнинг фалсафий карашларида уз мужассамини топади. Масалан, дунёдаги хар бир минтака ва айрим халкдар тарихий хотираси асосида турлича фалсафий о ким л ар пайдо булган ва хозирги даврда хам мавжуд. Масалан, марксча фалсафа Германияда вужудга келган булса-да, аммо у Гарбий Оврупо халкдари тарихий хотирасига асосан мувофик келади. Большевизм гоялари (ленинча фалсафа) Россия халкдари тарихий хотирасига монанд тарзда шаклланди. Фук халкига хос радикализм, яъни ижтимоий вокеликни бирдан узгартиришга интилиш тенденцияси ана шу фалсафада уз ифодасини топди. Бу фалсафа бир авлод умри давомида айрим олинган мамлакатда “соцшишзм” куриш мумкин деб хисоблади. Фалсафа фанининг микдор ва сифатнинг узаро утиш конунига Хилоф булган ижтимоий ходисаларга бундай ёндашув кандай хунрезликларга олиб келгани маълум.
СССР нинг парчаланишида хам сиёсат ва мафкурада рус радикализмига асосланиш, яъни мулкнинг умумийлиги рухида яшаган авлод билан 500 кунда мулкнинг хусусийлиги - бозор иктисоди муносабатларига утиш мумкинлигига ишониш - бу, рус радикализмининг яна бир к^рипишда намоёп б^лиши эди. Натижада умумхалк мулки мохият-эътибори ила талон-гарож зтилиши, у бир туда баднафс одгирлар кулига утиб кегишига йул очиб куйди. Мана, 20 йилдан ошяпгики Россия халкдари бунин!’ окибатларини татишда давом этмокдалар. Бир ховуч одамлар тукин - сочинликда яшаса, халкнинг асосий кисми мохият - эътибор-ила кашшокдикка махкум этилдики, хозирги кунда бошкарилаётган рус давлати унинг асоратларини тугатиши жуда кийин келяпти.
Миллий фалсафа яратиш майл (тенденцияси) барча мамлакатлардаги каби Узбекистонда хам мавжуд. Аммо у миллий кадриятлар гултожиси сифагида умуминсоний кадриятлар мажмуаси булган фалсафа фанига ваолий кадрият эканини индивидлар онгига етказиш ва, энг мухими, миллий, диний, иркий ёки бошка тафовутлар туфайли х,ар кандай шакл-шамойилда душман образи яратиш сиёсати ва мафкурасинииг гайриинсоний мохиятини фош килиб ташлаш мумкин. Дунёда йигилиб колган ва тобора купайиб бораётган муаммоларни хамма элатлар, халкдар, миллатлар биргаликда, хамкор ва хамнафас булган шароитда хал этиш мумкин. Бунинг учун одамзот рухини поклашда барча динларнинг намоёндалари ва илм-маърифат ахдлари биргаликда изланишлари, бу йуналиш буйича узаро иттифок тузишлари максадга мувофикдир. Шунда фалсафа фанининг миллий ва умумбашарий ахамияти бекиёс ошиб кетади.
Албатга, Узбекистонда маънавияг миллий негизда ривожланиши лозим ва бу хол умуминсоний кадриятларнинг карор топиши учун кафолат булади. Х,ар бир миллатнинг тарихан таркиб топган уз табиати (менталитети) ва шунга мувофик узига хос дунёкараши, тафаккур ва турмуш тарзи буладики, бу уша миллатнинг фалсафий карашларида уз мужассамини топади. Масалан, дунёдаги хар бир минтака ва айрим халкдар тарихий хотираси асосида турлича фалсафий о ким л ар пайдо булган ва хозирги даврда хам мавжуд. Масалан, марксча фалсафа Германияда вужудга келган булса-да, аммо у Гарбий Оврупо халкдари тарихий хотирасига асосан мувофик келади. Большевизм гоялари (ленинча фалсафа) Россия халкдари тарихий хотирасига монанд тарзда шаклланди. Фук халкига хос радикализм, яъни ижтимоий вокеликни бирдан узгартиришга интилиш тенденцияси ана шу фалсафада уз ифодасини топди. Бу фалсафа бир авлод умри давомида айрим олинган мамлакатда “соцшишзм” куриш мумкин деб хисоблади. Фалсафа фанининг микдор ва сифатнинг узаро утиш конунига Хилоф булган ижтимоий ходисаларга бундай ёндашув кандай хунрезликларга олиб келгани маълум.
СССР нинг парчаланишида хам сиёсат ва мафкурада рус радикализмига асосланиш, яъни мулкнинг умумийлиги рухида яшаган авлод билан 500 кунда мулкнинг хусусийлиги - бозор иктисоди муносабатларига утиш мумкинлигига ишониш - бу, рус радикализмининг яна бир к^рипишда намоёп б^лиши эди. Натижада умумхалк мулки мохият-эътибори ила талон-гарож зтилиши, у бир туда баднафс одгирлар кулига утиб кегишига йул очиб куйди. Мана, 20 йилдан ошяпгики Россия халкдари бунин!’ окибатларини татишда давом этмокдалар. Бир ховуч одамлар тукин - сочинликда яшаса, халкнинг асосий кисми мохият - эътибор-ила кашшокдикка махкум этилдики, хозирги кунда бошкарилаётган рус давлати унинг асоратларини тугатиши жуда кийин келяпти.
Миллий фалсафа яратиш майл (тенденцияси) барча мамлакатлардаги каби Узбекистонда хам мавжуд. Аммо у миллий кадриятлар гултожиси сифагида умуминсоний кадриятлар мажмуаси булган фалсафа фанига ваi|niiii нфмй карашларга терс булиб колмаслиги устида ran боради. Турлича |||йлШ.фмй окимлар мавжуд ва яна янги окимлар пайдо булаверади. Бирок, бу икнмларшшг биронтаси, жумладан миллий фалсафа фалсафа фанининг урнини II штаб олишдан эхтиёт булиш зарур. Акс холда ижтимоий ходисаларга Miipiu'ia оинфийлик тамойиллари урнини миллий махдудлик тамойиллари мпллаб, миллий мафкура ёрдамида фагтсафий акидапарастликка йул очилиши мумкии. К,уйидаги таблица одам-олам муносабатларини англаб олиш нммншя гини вужудга келтиради.

«Одам-олам» муносабатлари схемаси





Download 0.64 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling