Milliy arxeologiya markazi raxmon ibragimov arxeologiya
Download 2.82 Kb. Pdf ko'rish
|
Arxeologiya
|
Baqtriya. Qadimgi Baqtriyaning ilk temir davri hududi shimolda
So‘g‘diyonabilanHisortog‘tizmalariorqali,janubdaesaHindikushtog‘lari bilan chegaralangan. Uning hududi sharqda Pomir tog‘ tizimasidan Amudaryo bo‘ylab g‘arbda Murg‘ob vohasigacha bo‘lgan yerlarni o‘z 137 ichiga olgan. Hozirgi O‘zbekiston va Tojikiston respublikalarining janu- bi hamda Afg‘onistonning shimoliy hududiga to‘g‘ri keladi. Ilk temir davrining boshida hozirgi paytda suvsizlanib qolgan qichik daryo vohalari hududida ilk temir davri o‘troq dehqonchilik qishloqlari shakllangan. So‘nggi bronza davrida faoliyat yuritgan yirik manzilgohlar o‘rnida maydoni ancha kichik va ixcham qishloqlar paydo bo‘lgan. Baqtriyaning ilk temir davriga oid barcha turdagi arxeologiya yodgorliklar tuzilishi va hajmiga ko‘ra bir necha turga ajratilgan. Ulardan birinchisi mudofaa tizimiga ega bo‘lgan yirik manzilgohlar. Bunday manzilgohlarning maydoni va tuzilishiga ko‘ra ark, shahar hamda atrofi qismlaridan tashkil topgan uch yoki ikki qismdan iborat qadimgi shaharlar. Baqtriyaning ilk temir davri manzilgohlari 1. Talashkontepa 2.Qizilcha VI 3. Tillatepa Qadimgi shahar shaklidagi manzilgohlarning ikkita turi mavjud. Birinchisi, mudofaa tizimiga ega bo‘lgan uch qismli yirik shaharlar – Bolayi Hisor, Qiziltepa, Hayitobod va mudofaa tizimiga ega bo‘lgan ikki qismli shaharlar – Talashkon I, Bandixon II, Jondavlattepa. Ikkinchi guruh yodgorliklar maydoni katta dehqonchilik qishloqlari, uchunchi guruh yodgorliklar mudofaa tizimiga ega bo‘lgan maydoni kichik diniy inshootlar – Tillatepa, Kuchuktepa va uy-qo‘rg‘onlar – Qizilcha guruhi yodgorliklari. 139 Baqtriyaning ilk temir davri shahar turidagi yirik manzilgohi Shimoliy Afg‘oniston hududidagi Bolayi Hisor yodgorligi hisoblanadi. Umumiy maydoni 120 ga dan iborat. Manzilgohda o‘tgan asrning o‘rtalarida fransuz arxeologlari qisman qazishma ishlarini olib borib, mil. avv. VI–V asrlarga oid qatlamlarni o‘rgangan. Bolayi Hisor manzilgohi antik davri mualliflari asarlarida qayd qilingan Qadimgi Baqtriyaning ma’muriy markaziga Baqtr shahri bilan qiyoslangan. Shimoliy Baqtriya hududida joylashgan yodgorliklar yaxshi o‘rganilgan. Surxon vohasidagi ko‘hna shaharlarning eng yirigi Qiziltepa manzilgohi hisoblanadi. Umumiy maydoni 30 ga dan iborat ko‘hna shahar ark va shahriston va shahar atrofidagi dehqonchilik okrugi qismlaridan tashkil topgan. Ko‘hna shahar o‘rnida ilk temir davrining boshida dastlabki dehqonchilik manzilgoh shakllangan. Keyingi (Qizil II) bosqichda manzilgohning maydoni kengayib, shimoli-g‘arbida ark (may. 2 ga) paydo bo‘lgan. Arkning yon atrofida uy-joy imoratlari qurilib, mudofaa devori barpo etilgan. Mil. avv. VI–IV asrlarda (Qizil III) yangi qurilish imoratlari qurilib, qadimgi shahar rivojlangan. Bu davrda mudofaa devorida qo‘shimcha qurilish olib borilib, uning qalinligi 5 m yetgan. Mudofaa devori yarim aylana burjlar va shaxmat kataklari shaklida joylashgan jangovar shinaklar bilan kuchaytirilgan. Qiziltepa qo‘hna shahri dastlab Qadimgi Baqtriya podsholigiga, ahamoniylar davrida satraplikka bo‘ysungan kichik ma’muriy tuzilmaning markazi bo‘lishi mumkin. Qiziltepa manzilgohining ichkarisida qurilish imoratlari tarqoq joylashgan, o‘rtasida ochiq joy qoldirilgan. Qadimgi shaharlar qurilishidagi bunday holat ilk temir davri iqtisodida chorvachilik xo‘jaligi ahamiyatining ustunligi bilan tavsiflanib, tashqi dushman xavfi sodir bo‘lgan holatda aholi chorva mollarini xavfdan himoya qilish maqsadida foydalangan. Urguliksoyning quyi oqimida, soydan bosh olgan kanal atrofida Bandixon dehqonchilik vohasida bir necha arxeologiya yodgorliklar joylashgan. Ulardan Bandixon I, II mazkur hududning eng yirik yodgorliklari sanaladi. Bandixon I yodgorligi ilk temir davrining dastlabki bosqichiga oid qishloqning o‘rni. Bandixon II ilk temir davrining ikkinchi bosqichga oid qal’a va uning atrofidagi aholi yashaydigan qismdan iborat manzilgoh. Manzilgohning umumiy 139 maydoni 14 ga. Manzilgoh atrofida dehqonchilik qishloqlari joylashgan. Sherobod vohasida Jondavlattepa va Talashkon I yodgorliklari maydoni jihatdan yirik manzilgohlar hisoblanadi. Jondavlattepa 7 ga maydonda joylashgan, ikki qismdan iborat manzilgoh. Mil. avv. I ming yillikning o‘rtalaridan boshlab Shimoliy Baqtriyada aholi sonining ko‘payib borishi natijasida Surxondaryo va Amudaryo kabi yirik daryolar bo‘ylari ham o‘zlashtirilib, aholi manzilgohlari, xususan, shaharlar paydo bo‘ladi. Bu davrda Surxon vohasida Hayitobodtepa yodgorligi o‘rnida qadimgi shahar vujudga keladi. Ko‘hna Termiz o‘rnida ham aholi manzilgohi paydo bo‘lib, keyinchalik shaharga aylangan. Janubiy Tojikistonning Kofirnahr, Vaxsh va Panj vohalarida ham mil. avv. I ming yillikda o‘troq dehqonchilik qishloqlari vujudga keladi. Bu yerlarda Baqtriyaning boshqa joyiga qaraganda o‘troq manzilgohlar kechroq shakllangan. hududning yirik manzilgohlari Qabodiyon I (Qalayi Mir), Boytudasht va Bolday I hisoblanadi. Qabodiyon I manzilgohi xronologik jihatdan Surxon vohasi manzilgohlariga yaqin turadi. Vaxsh va Panj vohalarida o‘troq dehqonchilik qishloqlari ilk temir davrining ikkinchi bosqichida Boytudasht va Bolday I o‘rnida vujudga kelib, keyingi bosqichda shahar shakllangan. Baqtriyaning boshqa hududiga qaraganda bu yerlarda urbanizatsiya jarayoni kechroq sodir bo‘lgan. Baqtriyaning ilk temir davri yodgorliklari orasida Kuchuktepa va Tillatepa diniy inshootlar muhim o‘rin tutadi. Ular baqtriyaliklarning ilk temir davri olov ibodatxonasi bo‘lgan. Xo‘jalikning asosini sug‘orma dehqonchilik va chorvachilik tashkil etgan. Mil. avv. I ming yillikning boshida chorvachilik xo‘jaligining mavqeyi yuqori bo‘lgan. Ilk temir davrining ikkinchi bosqichidan sug‘orma dehqonchilikning ahamiyati oshgan. Dehqonchilikda boshoqli don, poliz ekinlari ekilgan va bog‘dorchilik yaxshi rivojlangan. Qadimgi dehqonlar kichik daryolardan ariq qazib vohalarining etagida dehqonchilik qilishgan. Bandixonda Urguliksoydan bosh olgan qadimgi ariqning o‘rni aniqlangan. Mil. 142 avv. I ming yillikning ikkinchi yarmidan boshlab Surxondaryo va Amudaryo kabi yirik daryolarning bo‘yidagi yerlarni o‘zlashtirish boshlanadi. Chorvachilikda qo‘y, echki, qoramol va yilqi boqilgan. Tog‘ oldi vohalarida yaylov, chorvachiligi rivojlangan. Asosan kichik tuyoqli chorva mollari boqilgan. Dehqonchilik vohalarida xonaki chorvachilik ustunlik qilgan. Shimoliy Baqtriyaning ilk temir davri sopol idishlari qo‘lda va kulolchilik charxlarida yasalgan. Qo‘lda ishlangan idishlarning sirtiga geometrik shaklli naqshlar solingan. Keyingi bosqichi sopol buyumlari asosan kulolchilik charxida yasalgan. Bu bosqichdagi sopol idishlar konsussimon va bankasimon shakldan iborat. Sopol buyumlarning sirtiga oqish rang angob surtilgan. Tosh, temir va bronzadan turli xil mehnat qurollari, qurol-yarog‘lar yasalgan. Kamon paykoni bronzadan yasalgan. Ular bargsimon, ikki va uch qirrali shaklda. Keyingi mil. avv. VI–V asrlarga kelib skiflarnikiga o‘xshash uch qirrali kamon paykoni tarqaladi. Toshdan xo‘jalik anjomlari, xususan yorg‘uchoq, keli, keli sopi yasalgan. Baqtriya hududida ilk temir davrining boshida ilk o‘troq dehqonchilik madaniyati vujudga kelib, keyingi bosqichda urbanizatsiya, ya’ni shaharlashish jarayoni kechgan. Urbanizatsiya jarayoni o‘lkada qadimgi davlatchilikning, xususan, Qadimgi Baqtriya podsholigining vujudga kelishi bilan bir vaqtda sodir bo‘ladi. Qadimgi Baqtriya podsholigi to‘g‘risidagi ma’lumotlar Geradot va Ktesiy asarlarida uchraydi. Ktesiyning “Kiropediya” asarida Baqtriya podsholigi to‘g‘risida ayrim ma’lumotlar saqlangan. Geradot ahamoniy hukmdorlari bosib olmagan mamlakatlardan ro‘yxatida Bobil, Misr bilan birga Baqtriya va saklarni ham keltirgan. Mazkur yozma manba ma’lumotlari asosida Qadimgi Baqtriya podsholigi to‘g‘risidagi ilmiy qarashlar kelib chiqqan. XIX asrda M.Dunker mil. avv. IX asrda Qadimgi Baqtriya podsholigi vujudga kelganligi to‘g‘risida yozgan. Yu. Prashek ahamoniylargacha faoliyat yuritgan Baqtriya podsholigi hukmdori Vishtasp Zaratushtraga diniy ta’limotini yoyish uchun rahnamolik qilganligini ta’kidlab o‘tgan. Qadimgi Baqtriya O‘rta Osiyoda tashkil topgan ilk podsholik 142 bo‘lib, uning hududida joylashgan ko‘pgina qadimgi shaharlarning xarobasi ahamoniylar hukmronligigacha qudratli davlat hokimiyati faoliyat yuritganligini ko‘rsatadi. Download 2.82 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|