Milliy arxeologiya markazi raxmon ibragimov arxeologiya
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar
Download 2.82 Kb. Pdf ko'rish
|
Arxeologiya
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3-bob. Neolit
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:
1. Mezolit davri iqlim o‘zgarishlari kishilik jamiyatiga qanday ta’sir ko‘rsatgan? 2. Old Osiyo xalqlari mezolit davrida qanday yutuqlarga erishgan? 3. Mezolit davri moddiy madaniyatida qanday o‘zgarishlar sodir bo‘ladi? 4. Sharqiy Kaspiybo‘yi hududi mezolit davri madaniyatlari xususiyatini ochib bering? 5. Obishir madaniyati xususiyatini tavsiflab bering? 6. Mochay g‘or-makonining o‘ziga xos xususiyatini ko‘rsating? 7. Janubiy Tojikistonning mezolit davri mahalliy madaniyatlari qanday xususiyatga ega bo‘lgan? 8. O‘rta Osiyoning mezolit davri tasviriy san’ati ahamiyatini yori- tib bering? 58 3-bob. Neolit Tayanch so‘zlar: Antropomorf, borrealoldi, garpun, Jarmo madaniyati, Ierixon madaniyati, zoomorf, lavlakon plyuviali, motiga, neolit inqilobi, palaxmon, shamot. Neolit davri tavsifi. Neolit (yun. neos – yangi, lot. litos – tosh, yangi tosh asri) – tosh davrining so‘nggi bosqichi. Arxeologiya faniga neolit atamasini 1865-yilda ingliz olimi Jon Lebbok kiritgan. Neolit davri sanasi mahalliy hududlarning tabiiy-geografik sharoiti, xo‘jalik va moddiy madaniyati xususiyatiga ko‘ra mil. VIII–IV ming yilliklar doirasida sanalanadi. Yer yuzining ayrim hududida neolit davri an’anlari mil. avv. III/II ming yilliklarda ham davom etadi. Neolit davrining iqlimi hozirgidan ancha farq qilgan. Uning dastlabki bosqichida namchil va issiq iqlimli sharoit hukmron bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik atlantika bosqichida (taxminan mil. avv. VII–IV ming yilliklar) ob-havo isib, iqlim quruqlashib borgan. Ilgarigi namchil iqlimli o‘rmonzor hududlarda qurug‘oqchilik kuchaygan. Masalan, mezolit davrida sersuv va o‘rmonzor bo‘lgan Sahroyi Kabir qurg‘oqchilik tufayli cho‘lga aylanadi. Neolit davri ekologik o‘zgarishlar oqibatida Osiyoning tabiiy sharoiti qulay va issiq iqlimga ega bo‘lgan subtropik mintaqalarida mezolit davridagi ixtisoslashgan termachilik va ovchilik asosida ishlab chiqaruvchi xo‘jalik – dehqonchilik va chorvachilik vujudga keladi. Xo‘jalikning ishlab chiqaruvchi shakli o‘tish dastlab Yevrosiyoning issiq iqlimli janubiy o‘lkalarida sodir bo‘lgan. Yaqin Sharq, Mesopotamiya va Kichik Osiyo yerlari neolit davri ishlab chiqaruvchi xo‘jalik shakllarining vujudga kelishi uchun juda qulay bo‘lgan. “Serunum yarimoy hududini” tashkil etgan bu hududlarda mil. avv. IX/VIII ming yilliklardayoq o‘simliklarni madaniylashtirish va hayvonlarni xonakilashtirish boshlanadi. Neolit davrida ishlab chiqaruvchi xo‘jalik shakllari – dehqonchilik va chorvachilik vujudga kelgandan so‘ng oziq-ovqat zaxirasi nisbatan barqarorlashadi. Kishilik jamiyati iqtisodiy hayotida sodir bo‘lgan bunday ijobiy o‘zgarishlarni ingliz arxeolog olimi Gordon Chayld 59 “neolit inqilobi”, deb atagan. Amerikalik boshqa bir olim R.Breydvud esa ijtimoiylashgan shaklda, ya’ni “oziq-ovqat yetishtirish inqilobi” nomi bilan yuritishni ma’qul ko‘rgan. Yaqin Sharq hududidagi Ierixon madaniyati (mil. avv. IX/VIII– VII ming yil) ishlab chiqaruvchi xo‘jalikga asoslangan eng qadimgi madaniyat hisoblanadi. Bu madaniyatga oid ilk o‘troq dehqonchilik qishlog‘ining o‘rni Tell as Sulton (Ierixon) manzilgohining quyi madaniy qatlamida aniqlangan. Ierixon madaniyatining dastlabki (Ierixon IA) bosqichda aholi yerto‘la uy-joylardan iborat qishloqlarda yashagan. Qishloq atrofi tosh devor bilan o‘rab olingan. Manzilgohdan motiga, o‘roq qadamasi kamon paykoni vazifasini bajargan ko‘p sonli mikrolitlar topilgan. Tirikchilik manbayi termachilikdan iborat bo‘lib, uning asosida dehqonchilikning ilk kurtaklari paydo bo‘la boshlaydi. Ikkinchi bosqichda (Ierixon IB) bu yerga shimoldan aholi ko‘chib kelib joylashadi. Moddiy madaniyat va xo‘jalik sohalarida ma’lum yutuqlarga erishiladi. Uy-joylari yer ustida, ilgaridan rejalashtirish asosida qurila boshlaydi. Mazkur bosqichida xo‘jalik sohasida ham muhim o‘zgarish sodir bo‘ladi. Terib-termachilik asosida ilk dehqonchilik shakllanadi. Soylarning etagida joylashgan tekis maydonlarga ekilgan boshoqli don ekinlari bahorgi yomg‘ir suvi bilan liman usulida ikki-uch marta sug‘orilgan. Dehqonchilikda arpa va bug‘doy ekilgan. Yerlarga motiga yordamida ishlov berilgan. Hosil yog‘ochga qotirilgan mikrolit tosh o‘roqda o‘rib olingan. Ovchilik asosida xonaki chorvachilik shakllangan. Topilgan suyaklarga ko‘ra faqat echki, ehtimol qo‘y ham xonakilashtirilgan. Don mahsulotlari zaxirasining ko‘payishi bilan mushuk ham xonakilashtiriladi. Ovchilik xo‘jaligi ahamiyatini saqlab qolgan. 60 Tosh qurollari kamon o‘qining uchi, o‘roq qadamalari, keli, don yanchgich, turli idishlar, tosh boltalardan iborat. Loydan antropomorf va zoomorf haykalchalar yasalgan. Ierixon madaniyatining oxirgi bosqichida sopol idishlar paydo bo‘ladi. Dastlabki sopol idishlar qo‘lda yasalib, olovda pishirilmagan. Marhumlar uylarining ichida, g‘ujanak holda kuzatuv buyumlari bilan birga ko‘milgan. Makondan topilgan odamlarning maxsus saqlangan bosh suyagiga qaraganda ierixonliklar diniy e’tiqodida ajdotlar ruhiga sig‘inish odatiga amal qilingan. Ilk ishlab chiqarishning ikkinchi markazi Kichik Osiyoda hisoblanadi. Bu yerda muqum o‘troqlashgan aholining muntazam qishloqlari shakllanadi. Hojilar, Cheyniyutepa, Chatal Huyuk, Ashikli Huyuk, Jon Hasan yodgorliklarida neolit davri o‘troq dehqon jamoasining uy-joy imoratlari aniqlangan. Hojilar manzilgohining quyi qatlamida neolit davrining ilk bosqichiga oid xom g‘ishtdan qurilgan uylarning o‘rni aniqlangan. Koniya vodiysidagi Chatal Huyuk (maydoni 13 ga) manzilgohida neolit davri o‘troq dehqonchilik madaniyatining yanada taraqqiy etgan shakli namoyon bo‘ladi. Manzilgohdan (mil. avv. VII ming yillik ikkinchi yarmi – VI ming yillik birinchi yarmi) yirik o‘lchamli xom g‘ishtdan barpo qilingan uylarning o‘rni ochib o‘rganilgan. Ba’zi bir imoratlarning devoriga mazmunan boy rang-tasvirlar chizilgan va bo‘rtma naqshlar, xususan, buqa va qo‘yning boshi yopishtirilgan. Bunday imoratlar o‘troq aholining ibodatxonasi hisoblangan. Gebeklitepa, Nevali Chori yodgorliklari neolit davri ibodatxonasi aniqlangan. Ulardan Turkiyaning janubi-sharqiy qismida Antoliya- ning tog‘ oldi adirliklarida Gebeklitepa yodgorligi toshdan aylana qilib qurilgan bir nechta ibodatxonalarning xarobasi o‘rganilgan. Ibodatxona tomi T shaklli tosh ustunlar bilan yopilgan. Tosh ustunlarning sirtiga turli xildagi zoomorf bo‘rtma shakllar tushiril- gan. Nemis mutaxassisi K.Shmitdning fikriga qaraganda, ibodatxona ilk neolit davri chorvador aholisiga tegishli bo‘lgan. Neolit davrining ilk bosqichida termachilik negizida o‘troq dehqonchilik xo‘jaligiga o‘tgan. Dehqonchilikda ikki qatorli arpa 61 ekishgan. Neolit davrining rivojlangan bosqichida ishlab chiqaruvchi xo‘jalikning ahamiyati yanada oshadi. Chatal Huyuk manzilgohidan 14 xil madaniylashtirilgan o‘simlik turi aniqlangan. Dehqonchilikda bir va ikki qator arpa hamda bug‘doy ekilgan. Neolit davrining ilk bosqichida qo‘y, echki va rivojlangan bosqichida esa qoramol xonakilashtirilgan. Ovchilik yordamchi xo‘jalik sifatida ahamiyatini saqlab qolgan. Mehnat qurollari chaqmoqtosh, obsidian va suyakdan yasalgan. Arxeologik topilmalarning guvohlik berishiga qaraganda, Kichik Osiyo aholisi yer yuzidagi boshqa xalqlarga nisbatan misdan buyumlar yasashni erta boshlaganlar. Neolit davrining ilk bosqichiga oid Chaynyutepesi yodgorligidagi tosh imoratlar xarobalaridan yuzlab mis bo‘laklari va bir necha malaxit bo‘laklarini aniqlaydi. Ularning ayrimlari minchoq vazifasini bajargan. Markaziy Anatoliya hududidagi mil. avv. VIII ming yilliklarga oid Ashikli Huyuk yodgorligidan ham misdan ishlangan bir necha o‘nlab nusxadagi taqinchoqlar aniqlangan. Ilk neolit davri qatlamlarida sopol buyumlar uchramaydi. Keyingi bosqichdan sopol buyumlar paydo bo‘ladi. Sopol buyumlarining sirtiga qizil rang bo‘yoqda naqshlar chizilgan. Download 2.82 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling