Milliy arxeologiya markazi raxmon ibragimov arxeologiya

Ilk bosqichi – Daryosoy (mil. avv. VII ming yillik oxiri – V ming 
yillik boshlari), rivojlangan bosqichi – Yonbosh (mil. avv. V ming 
yillik o‘rtalari – IV ming yillik birinchi yarmi), so‘nggi bosqichi (IV 
ming yillikning ikkinchi yarmi – III ming yillikning birinchi yarmi). 

---

68 
Ilk bosqichga oid yodgorliklar Qizilqum hududida joylashgan 
yodgorliklar kiradi. Daryosoy o‘zani hududidagi Uchashi 131 makoni 
maydoni jihatdan eng yirigi hisoblanib, undan yog‘och qurilmaga 
asoslangan uy-joy qoldiqlari, tosh qurollar va sopol parchalari 
topilgan. Bu davrda tosh quroli sifatida trapetsiya shaklli mikrolitlar 
ko‘proq ishlatilgan. 
Rivojlangan – Oqchadaryo bosqichiga oid yodgorliklar 
Amudaryoning quyi oqimida Janubiy Oqchadaryo o‘zani hududida 
yaxshi o‘rganilgan. Bu yerdan Kaltaminor madaniyatiga oid 100 dan 
ortiq makonlar aniqlangan. Ulardan Yonbosh IV, Tolstov, Qavat IV 
makonlarida arxeologik qazishma ishlari olib borilgan. 
Qoraqolpag‘istonning To‘rtko‘l tumani hududida joylashgan 
Yonbosh IV makoni Kaltaminor madaniyatining tayanch yodgorligi 
sanaladi. Uning yaqinida Tolstov makoni joylashgan bo‘lib, ular 
neolit davrining bitta urug‘ jamoasiga tegishli makonlar sanalgan. 
Yonbosh IV makonida ikkita madaniy qatlam aniqlanib, pastki 
qatlamida moddiy topilmalar yaxshi saqlangan. Makondan umumiy 
maydoni 290 m
2 
joyda (24x17 m) uy-joyning o‘rni ochilgan. 
Chaylaning o‘rtasida asosiy katta o‘choq, uning atrofida esa kichik 
xo‘jalik o‘choqlari joylashgan. Markaziy o‘choqda doimiy olov yonib 
turgan. S.P.Tolstovning taxminiga ko‘ra katta o‘choq olov kulti bilan 
bog‘liq bo‘lib, toat-ibodat ishlari bajarilgan yoki uning atrofida 
yig‘ilgan jamoaning katta yoshdagi a’zolari umumumjamoaga 
tegishli masalalarni muhokama qilgan bo‘lishlari mumkin. Kichik 
o‘choqlarning atrofidan sopol parchalari va hayvonlarning 
suyaklari topib o‘rganilgan. Ular juft oilalarning alohida xo‘jaligini 
tashkil etgan. 

---

69 
Makondan tosh qurollari, sopol buyumlar, hayvonlar, qushlar va 
baliqlar suyagi hamda qushlar tuxumining po‘chog‘i, jiyda danaklari 
topilgan. 
Ustyurt tekisliklaridagi hozirgi paytda qurib qolgan Churuk, 
Aydabol, Oqtayloq va Istay kabi ko‘llar atrofidan neolit davriga oid 150 
yaqin doimiy, muddatli va mavsumiy makonlar o‘rganilgan. Ularda 
madaniy qatlam yaxshi saqlanmagan. Topilmalar makonlarning 
sirtidan terib olingan tosh qurollaridan iborat. Bu yerda hayvon 
suyaklari deyarli uchramaydi. Kam sonli topilmalar cho‘l faunasiga 
xos qulon, sayg‘oq, qo‘y va echki suyaklaridan iborat. 
Zarafshonning quyi oqimi hududida neolit davriga oid 700 dan 
ortiq yodgorliklar aniqlangan. Ulardan Darvozaqir I, II, Katta va 
Kichik Tuzkon, Daraisho‘r, Qorong‘i Sho‘r va Poykent makonlari 
arxeologik jihatdan yaxshi o‘rganilgan yodgorliklardir. 
Darvozaqir I yodgorligining yuqori qismi buzilib ketgan, pastida 3 ta 
madaniy qatlami saqlanib qolgan. Qazishmalar natijasida makondan 81 
m
2 
(7x11,6) joyni egallagan to‘g‘ri to‘rtburchak kulbaning o‘rni ochilgan. 
Bu kulba ham Yonbosh IV dagi kabi yog‘och qurilmaga asoslangan. 
Chaylada o‘choq izi aniqlanmasa-da, kul qatlami saqlanib qolgan. 
Darvozaqir II yodgorligi neolit davriga oid bir qatlamli makon. Bu 
makonda uy-joyning o‘rni aniqlanmagan. Topilmalar tosh qurollari 
va sopol parchalaridan iborat. Tosh qurollari bolta, yorg‘uchoq, 
pichoq, nayzaning uchi va mikrolitlarni tashkil etadi. Munchoq va 
taqinchoqlar ham toshdan yasalgan. Sopollar qo‘lda yasalib, naqshli 
va naqshsiz turlari ajralib turadi.