Milliy universiteti biologiya fakulteti


Download 0.54 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/15
Sana10.11.2023
Hajmi0.54 Mb.
#1765146
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15
Bog'liq
Azotning ahamiyati

NN
3
+ NNO
3
 = NN
4
NO
3
 
Selitra ok yoki sargish kiristal holida va kattaligi 1-3 mm keladigan turli 
shakldagi donachalar holida ishlab chiqiladi. Donador silitrada gigroskopik 
kamrok, u ham mushtlashib qoladi, yaxshi sochiluvchanligini saklaydi, suvda 


32 
yaxshi yeriydi. Bu o’g’itni barcha ekinlarga va har qanday tuproqda ishlatish 
mumkin.
Namligi kamrok xududlarda azotning yuvilib ketishi xavfidan kurkmay 
uni kuzda solish mumkin.
Tuproqda NN
4
NO
3
tuproqning singdirish kompleksi bilan o’zaro 
ta’sirlashadi. Kation NN
4
+
tuproq kolloidlariga yutiladi, NO
3
-
anion tuproq 
eritmasida qolib, yuqori harakatchanligini saklaydi.
Asoslarga to’yingan tuproqlarda (bo’z tuproq, kora tuproqda) eritmada 
nitral tuzlar-kalstiy (yoki magniy) nitrat hosil bo’ladi va katta dozalarda o’g’it 
sistemali ravishda solib turilganda ham tuproq eritmasi kislotali bo’lmaydi.
4. Mochevina (karbomid) - SO (NN
2
)
2
tarkibida 46 % azot bo’ladi.
Ammiak va karbonat angidridni yuqori bosim va tempyeraturada sintezlash yo’li 
bilan olinadi:
2NN
3
 + SO
2
= SO
 
(NN
2
)
2
 + N
2
O  
Suvda yaxshi yeriydi donadorashtirilgan mochevina yaxshi fizik 
xossalarga ega, deyarli mushtlashib qolmaydi va sochiluvchanligini saklaydi.
Mochevina tuproqga solingandan keyin dastlabki kunlarda ammoniyfikastiyalanadi, 
bunda ammoniy karbonat (NN
4
)
2
SO
3
oqsil bo’lishi tufayli tuproq vaqtincha 
ishqoriylashadi va ammoniy karbonat nitrifikastiyalangan sari tuproqning 


33 
ishqoriylashuvi kamayib, tuproq ma’lum darajalda kislotali bo’lib qoladi. 
Mochevina sabzavot va
3-rasm.Izoh: Azotli o’g’itning o’simlikka qo’llannilishi 
mevali ekinlarga ildizdan tashqari oziqlantirish uchun, shuningdek bugdoyga 
dondagi oqsil miqdorini oshirishmaqsadida uning etilishi vaqtida kechki 
oziqlantirishi uchun ishlatish mumkin. 
Maksimal azot tarkibiga ega asosiy azotli o’g’itlar: 
• Ammoniy sulfat - ammoniy sulfat (21% gacha azot), ammiakli xlor (25% 
gacha), ammiak suvi (20,5% gacha), suvsiz ammiak (82,3% gacha), ammofos 
(12% gacha), ammoniy sulfidi 10% gacha). 
• Nitrat - kaltsiy nitrat (15,5% gacha), kaliy nitrati (13% gacha), natriy nitrat 
(16,4% gacha). 
• Ammiakli selitra - ammoniy sulfonitrat (26,5% gacha), ammiakli selitra (35% 
gacha), kalts-ammiakli selitra (20,5% gacha). 
• Amid o’g’itlari - karbamid (46,2% gacha), kaltsiy siyanamid (21% gacha), 
karbamid-formaldegid (42% gacha), metilen-karbamid (42% gacha). 
Azotli o’g’itlarning xususiyatlari (3-rasm) 
Foydali elementlarni qo’llash usuli va muddati, azotli o’g’itlarning o’simliklar 
ta’siri, asosiy faol moddalar mavjud bo’lgan shaklga bog’liqdir. Misol uchun, amid 
formasi barglar massasi bilan mukammal tarzda so’riladi va ildiz tizimida mavjud 
bo’lish uchun ammiak shaklini bakteriyalar bilan ta’sir o’tkazish kerak. Nitrat 
shaklidagi azotli o’g’itlar sabzavot o’simliklari, gullar va daraxtlar tomonidan 
bevosita so’riladi. 
Azotli o’g’itlarni qachon qo’llash kerak? 
Avvalroq, azot o’g’itini qor qopqog’ida olib boradigan ommabop usul hozir 
noto’g’ri hisoblangan. Bunday holatda, tez-tez foydali tarkibiy qismlar qorlarning 
erishi paytida pasttekislikka yuviladi, shuningdek, bu hududda faol moddaning teng 
darajada taqsimlanishi xavfi mavjud. Go’ng chiqarishning vaqtini va usulini 


34 
aniqlash uchun atrof muhitning harorati va azotli o’g’itlar turi, iqlim mintaqasi va 
tuproq tarkibini hisobga olishingiz kerak. 
Kech kuzda azotli o’g’itni qo’llashga ruxsat berilganda: 
• Ammoniy xlor - zararli xlorni erituvchi suv bilan yuvish uchun. 
• Karbamid - issiq va quruq ob-havoda qumli va qumli tuproqlarga ijobiy ta’sir 
ko’rsatishi mumkin. 
Azot o’g’itlari bilan bahor va yozgi o’g’itlash: 
• O’g’itlarning quruq turlari tuproqlarga ekilgan paytda muhrlanadi, moddani 
qo’l bilan samarali yomg’irli havoda qo’l bilan yoyadi. 
• Ko’p yillik o’simliklar ildizlarini boqish uchun tuproq, tuxum va tuproq bilan 
erga o’g’itlarni to’ldirish. 
• Bahor-yoz davrida sug’orish uchun suvli eritmasidan foydalanish. 
Yashil massaga yopishgan sarg’ish liboslar (karbamid eng yaxshisidir). 
• Karbamid ildizdan dastur uchun ideal, ko’katlarni yoqmaydi, bahorda o’g’itlash 
uchun mos keladi, ammo dekompozitsiya vaqti tuzdan ko’ra ko’proq bo’ladi. 
• Saltpeter - kuzda suv bilan yuvinish uchun ishlatilmaydi, lekin bahor-yoz 
mavsumida eng yaxshi kiyim va ekish davrida oqlangan. 
• Suyuq azotli birikmalar - tezda so’riladi, sotib olish uchun arzon, uzoq umr 
ko’radi va sayt bo’ylab osonlikcha taqsimlanadi. Bu turdagi o’g’itlarning 
etishmasligi transport va saqlashda qiyinchilik bo’lib, ish uchun maxsus asbob-
uskunalar zarur. 
Bog ‘uchun azotli o’g’itlar 
Maishiy maqsadlar uchun qo’lda tayyorlangan turli tayyor preparatlar yoki 
organik kelib chiqadigan moddalar ishlatiladi. O’simliklar uchun barcha azotli 
o’g’itlarni bir necha guruhlarga bo’lish mumkin: 
Tayyor nitritli o’g’itlar - tuzli, karbamid, ammoniy sulfat, ammiak va 
boshqalar. 
Katta miqdordagi azotli kompleks o’g’itlar - ammofos, nitroammofoska, 
diammofos, nitrophos va boshqalar. 


35 
Organik o’g’itlar - hijob, kompost , yangi zambil, sideratlar, silt va boshqalar. 
Yopiq o’simliklar uchun azotli o’g’itlar 
Murakkab turdagi yopiq o’simliklar uchun azotli o’g’it sotib olish maqsadga 
muvofiqdir, bu erda asosiy moddalar, mikroelementlar, kaliy va fosfor mavjud. 
Kvartirada gullaydigan o’simliklar uchun maxsus preparatlardan foydalanish 
qulayroq, ular kichkina paketlarda kukun bilan, planshetlar, chinni bilan sotiladi. 
Suyuq birikmalar turli xil hajmdagi shisha idishlarida joylashgan. Azotli o’g’itlashni 
o’zlashtirish uchun 1 g ammoniy nitrat, karbamid yoki ammoniy sulfat 1 litr turg’un 
toza suvda suyultirilishi mumkin. 
Tabiiy azotli o’g’itlar 
Ko’pincha yuk mashinalari fermerlar o’simliklar uchun tabiiy azotli o’g’itlardan 
foydalanishga va organik o’g’itlashning keng joriy qilinishiga qarashadi. Meva va 
bog’-o’simliklar o’sishi uchun foydali moddalarning yuqori tarkibiga ega bo’lgan 
mavjud bo’lgan mahsulotlarning katta ro’yxati mavjud:
6
• Sanoat va maishiy chiqindilar kompleksi - NPK asosiy tarkibiy qismlarining 
standart tarkibi odatda 2: 1: 1, azot - 0,7% gacha. 
• Go’ng - azot va boshqa moddalarning tarkibi kelib chiqishiga bog’liq. 
Masalan, qush go’ngida NPK 3: 1: 1, mol go’ngi esa 1: 0,5: 0,5. 
• Sindiatlar - to’shakda ko’milgan o’tlar juda yuqori, u go’ngga nisbatan 2-3 
barobar kuchliroqdir. 
• Uydagi chiqindilar - azot miqdori 1,5 foizga etadi. 
• Ko’lning azot azotida 2,5% gacha. 
• Peat - 3,5% gacha. 
6
Аbdukаrimov D vа boshqаlаr - Dehqonchilik аsoslаri vа yem-xаshаk yetishtirish T.Mehnаt 1987 


36 
Xulosa 
Azot o’simliklar uchun zarur bo’lgan asosiy elementlardan biridir. U 
o’simliklarda hosil bo’lgan barcha oqsillar (uning tarkibi 15 dan 19% gacha), 
nuklein kislotalar, aminokislotalar, xlorofill, fermentlar, ko’plab vitaminlar
lipoidlar va boshqa organik birikmalarning bir qismidir. Zavoddagi umumiy azot 
miqdori havo - quruq moddalar massasining 0,2 - 5% yoki undan ko’pini tashkil 
qiladi. 
Erkin holatda azot inert gaz bo’lib, atmosferadagi massasining 75,5% ni o’z 
ichiga oladi. Biroq, azotni o’simliklar elementar shaklda o’zlashtira olmaydi, 
dukkakli o’simliklar bundan mustasno, ular atmosfera azotini o’zlashtira oladigan 
va uni yuqori o’simliklar uchun qulay shaklga aylantira oladigan, ildizlarida 
rivojlanayotgan 
tugun 
bakteriyalari 
tomonidan 
ishlab 
chiqarilgan 
azot 
birikmalaridan foydalanadilar. 
Azot tuproqdagi azotning eng mavjud shakllari bo’lgan ammoniy va nitrat 
ko’rinishidagi boshqa kimyoviy elementlar bilan birlashgandan keyingina 
o’simliklar tomonidan so’riladi. Ammoniy, azotning qaytarilgan shakli bo’lib, 
o’simliklar tomonidan so’rilganda aminokislotalar va oqsillarni sintez qilishda oson 
ishlatiladi. Azotning kamaytirilgan shakllaridan aminokislotalar va oqsillarning 
sintezi nitratlardan sintezga qaraganda tezroq va kamroq energiya bilan sodir 
bo’ladi, buning ammiakga qaytarilishi uchun o’simlik qo’shimcha energiya talab 
qiladi. Biroq, azotning nitrat shakli o’simliklar uchun ammiakdan ko’ra 
xavfsizroqdir, chunki o’simlik to’qimalarida ammiakning yuqori konsentratsiyasi 
ularning zaharlanishi va o’limiga olib keladi. 
Ammiak aminokislotalar va oqsillarni sintez qilish uchun zarur bo’lgan 
uglevodlar etishmasligi bilan o’simlikda to’planadi. O’simliklarda uglevod 
etishmovchiligi 
odatda 
vegetatsiyaning 
dastlabki 
davrida, 
barglarning 
assimilyatsiya yuzasi hali o’simlikning uglevodlarga bo’lgan ehtiyojini qondirish 
uchun etarli darajada rivojlanmaganda kuzatiladi. Shuning uchun ammiak azoti 
urug’lari uglevodlarga (qand lavlagi va boshqalar) kam bo’lgan ekinlar uchun 
zaharli bo’lishi mumkin. Assimilyatsiya yuzasi va uglevodlar sintezi rivojlanishi 


37 
bilan ammiak bilan oziqlanish samaradorligi oshadi va o’simliklar ammiakni 
nitratlarga qaraganda yaxshiroq o’zlashtiradi. O’sishning dastlabki davrida bu 
ekinlar nitrat shaklida azot bilan ta’minlanishi kerak, ildizlari uglevodlarga boy 
bo’lgan kartoshka kabi ekinlar ammiak shaklida azotdan foydalanishi mumkin. 
Azot yetishmasligi bilan o’simliklarning o’sishi sekinlashadi, boshoqli 
ekinlarni ekish va meva va rezavorlar gullash intensivligi zaiflashadi, vegetatsiya 
qisqaradi, oqsil miqdori kamayadi va hosil kamayadi. 


38 

Download 0.54 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling