Ministrligi

3.1-keste 
Sóz benen awızeki tásir ótkeriw oqıtıwshınıń mádeniy 
dárejesinde hám oqıwshı pikirinde zárúr áhmiyetke iye. Sebebi, 
insannıń «aqıl-zeyini, pikir-tuyǵıları, bilimi hám mádeniyat sapası, 
oylawı 
málim 
dárejede 
sózde 
ańlatıladı. 
Qarım-qatnas 
mádeniyatında sóz aqıldan kúsh, kewilden ıqtıyar aladı» (Aziz 
Yunusov). Sóz benen awızeki tásir ótkiziwde ámelde óz 
pedagogikalıq iskerliginde qollawshı oqıtıwshı óz sezimlerin unamlı 
OQIWSHÍLARǴA PEDAGOGIKALÍQ TÁSIR KÓRSETIWDE 
OQÍTÍWSHÍ ÁMEL QÍLATUǴÍN QAǴÍYDALAR 
 
 Tárbiyanıń anıq bir maqsetke qaratılǵanlıǵı 
 Tárbiyanıń turmıslıq iskerlik penen baylanıslı hádiyse 
ekenligi 
 Shaxstı 
jámiyette 
tárbiyalanıwında 
ózine 
tán 
ózgesheliklerin itibarǵa alıw 
 
 Tárbiyalanıwshı shaxsqa salıstırǵanda talapshań bolıwı 
hám onıń shaxsın húrmet qılıw 
 Tárbiyalanıwshınıń jas hám ózine tán ózgesheliklerin 
esapqa alıwı 
 Tárbiyalıq islerdiń dawamlılıǵı hám úzliksiz alıp 
barılıwın támiyinlew 
 
44

---

tásirleniwin basqarıw kónlikpelerine iye bolıwı hám óz sezim-
tuyǵıların tek tálim-tárbiyalıq maqsetti ámelge asırıw ushın ańlatıwı 
hám oqıwshı qálbin orınsız sózler menen jaraqatlap qoymawı, 
sózlerdi anıq ańlatıwda pedagogikalıq takt qúdireti haqqında R. 
Dekarttıń tómendegi pikirleri oqıtıwshılarǵa da tikkeley baylanıslı: 
«Sózlerdiń mánilerin, qúdiretin adamlarǵa anıq ańlatıp túsindirip 
beriń, sonda siz insaniyat álemin bárshe túsinispewshiliklerdiń 
yarımınan qutqarǵan bolasız».
Bunda oqıtıwshınıń sheshenligi jámlengen sheshenlik óneri de 
aktѐrlıq qábiletin kórsete alıwın óz aldına kórsetip ótiw kerek. 
Oqıtıwshı aktѐrday tayar tekstti yadlamaydı, biraq ol hár saparı 
tákirarlanbas jaǵdayda dóretiwshilik qıladı.
Oqıtıwshınıń ım-isharaları hám júz háreketleri sóz benen 
awızeki tásir qılıwdı kúsheyttiredi. Júz háreketleri hám ım- isharaları 
sóylewde dawıstıń bálent-pásligi menen sáykes keliwi kerek. 
Eskertiwshi sózler, sheshenlik dóretiwshiligi tiykarında tásir etiw, 
wazıypanı orınlawǵa baǵdarlawshı buyrıqlar, qadaǵalanǵan 
sózlerdi paydalanbaw, házil arqalı pikirdi ańlatıw, oqıwshınıń erkin 
nátiyjelerin maqullaw yaki orınsız háreketleri ushın ayıplaw sózdiń 
awızeki tásir etiwshi komponentleri esaplanadı. Sóz benen ım-
isharanıń hám júz háreketleriniń birligi daǵazalanıp atırǵan xabar 
kólemliligi hám tásirsheńligin kúsheyttiriwi lazım. Hár qanday 
sharayatta oqıtıwshı oqıwshılar menen klassta ushırasıwǵa arnawlı 
tayarlıq kóriwi lazım.
Oqıtıwshınıń klass jámááti menen bolajaq ushırasıwǵa 
tayarlıǵına tiyisli ibratlı mısal F. Samuylenkovtıń «Masterstvo, 
pedagogicheskiy takt- eto avtoritet uchitelya» («Oqıtıwshınıń 
sheberligi hám takt- onıń abroyı») kitabında keltiriledi: Men VIII 
«V» klasska kiriwge atlanıp atırǵan waqtımda oqıtıwshılar 
xanasında-aq júzimdegi kúlkini quwaman. Klassqa kiriwden aldın 
sanalı ráwishte bir dem toqtap ózimdi jónlep alaman, ózime qatań, 
derlik mánissiz tús beremen. Oqıwshılar menen kem, júdá anıq, 
keskin sóylesemen. Hesh qanday házilge jol qoymayman. Sabaq 
berip atırǵan waqtımda otırmayman, balalar menen sıpayı, álpayım 
mámilede bolaman. Bunday birdeylikti saqlaw maǵan ańsat emes, 
lekin soǵan úyrengenmen, sebebi házirshe bul klassta ózimdi 
basqasha tutıwım múmkin emes: klass tez tásirleniwsheń, tez 
45

---

«qırdan shıǵıp ketedi hám jáne qaytıp aǵısqa túsiwi qıyın». Alımnıń 
bul juwmaqları, sheshimleri, pikirleri házirgi kúnde de óz qúdiretin 
joytqan emes. Ol oqıtıwshınıń derlik hár bir háreketinde qatań pikir 
júritiwge baǵdarlaydı. Haqıyqatında da, oqıtıwshınıń hár qanday 
házili yaki jaraspaytuǵın qılıǵı dárhal keri reakciya beriwi múmkin. 
Hátte, jeńil házilge de klass oqıwshıları qızǵın juwap beredi, olardıń 
pikirin qaytadan «jámlep» dıqqatın qaratıw hám jumıs keypiyatın 
jaratıw keyin júdá qıyın bolıwı múmkin. Sóz benen awızeki tásir 
qılıwda oqıtıwshı sóylewi júdá qısqa, tınıq hám múlayım bolıwı, 
imkaniyatlar óz ornında paydalanıwı kerek.
Sóz benen awızeki tásir ótkeriw qúdireti shıǵıs xalıqlarında 
ázelden málim bolǵan. Sebebi, oqıtıwshınıń «Mánili hám ıqsham 
sóyley biliwıi, sóylew dáryasındaǵı maqul túsetuǵın hám túspeytuǵın 
tolqınlardı seze alıwı, sózdiń teris-ońın, múnásip ornın parqlay 
biliwıi, sóylew parasatlılıǵı, Turanda insan, ulıwma onıń ádebiniń, 
ruwxıy tayanıshlarınan sanalǵan» dep aytadı tilshi alım N. 
Maxmudov.
Házirgi 
dáwirde 
oqıtıwshı 
iskerliginde 
ushırasatuǵın 
kommunikativlik múnásibetlerde sóz benen awızeki tásir etiw júdá 
hár qıylı bolıp, tikkeley pedagogikalıq tásir kórsetiwdin salıstırmalı 
erkin kórinisin ózinde jámlestiredi. Biliwı, ańlaw, ekspressiv (sezim-
tuyǵıǵa beriliw jaǵdayı), sociallıq dástúriy ushırasıw insan halatın 
sózsiz túsiniw, dilwarlıq oqıtıwshınıń pedagogikalıq iskerliginde 
ushırasatuǵın kommunikativlik múnásibetleriniń túrleri. Tárbiyalıq 
baǵdardı shólkemlestiriwde olardı názerde tutıw lazım.
46

---