Ministrligi


Download 1.58 Mb.
Pdf ko'rish
bet47/89
Sana09.02.2023
Hajmi1.58 Mb.
#1181247
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   89
Bog'liq
2. Пед.шеберлик (укув кулланма) P (2)

hám tálim alıw, pikirlerdi qalay bahalaw, bayan etiw, qalay sorasıw, 
qalay juwap qaytarıw máselesine kelgenimizde, bul haqqında 
bilimlerdiń eń birinshisi denelerge hám waqıyalıqlarǵa at beriwshi 
til haqqındaǵı ilimler dep tastıyıqlayman…” Farabiy «Fazıl 
adamlar qalası» shıǵarmasında muddaristiń «Sózleri anıq bolsın, 
pikirin hám aytpaqshı bolǵan kóz qaraslardı ráwan hám (anıq) 
bayan ete alsın». deydi. Biliwı hám oqıwǵa muahbbatı bolsın, 
úyrenbekshi bolǵan bilimdi sharshawdı sezbesten, ańsatlıq penen 
ózlestire alsın» - deydi.
Unsurul Maoliy Kaykovus tárepinen 1082-1083 jıllarda 
jaratılǵan áyyemgi Shıǵıs pedagogikasınıń ájayıp úlgilerinen biri 
esaplanǵan “Qabusnama”da hám sóylew ádebi hám ádebiyatı 
haqqında úlgili pikirler bayanlanǵan. Avtor perzentine qılǵan 
násiyatları arqalı oqıwshını jaǵımlı, múlayım, orınlı sóylewge, 
113


biyhuwda sóylemewge baǵdarlaydı. Sóylegende oylar, hár bir 
pikirden kelip shıǵatuǵın juwmaqlardı kóz aldına keltirip sóylew 
kerekligin, adam aqıl – parasatlı bolıwdı, ózin xalıq arasında ájayıp, 
kishipeyil tutıw lazımlıǵın esletip, jalqawlıq qılıw, kóp sóylew 
danalıq belgisi emes ekenligin atap kórsetedi hám “Adamlarda bar 
bolǵan barlıq qábiletlerdiń eń jaqsısı sóylew qábiletidur”- deydi. “Ey 
perzent, eger hár qanday dárejede sheshen bolsań da, ózindi 
bilgenlerden páslew tut, sebebi sóz bilimdanlıǵıń waqtında biykar 
bolıp qalmaǵaysań. Kóp bil, az sóyle, kem bilseń, kóp sóyleme, 
sebebi aqılsız adam kóp sóyleydi, dep danalar aytadı, úndemey 
otırıw - salamatlıq sebepshisi. Kóp sóyleytuǵın aqıllı adam bolsa da, 
onı aqılsız dep esaplaydı…”- dep uqtıradı bul oyshıl. Ol ádep-
ikramlılıqtıń birinshi belgisi sheshenlikte dep biledi. Dilwarlar 
sheshenlikte ras sóylewi kerek, sóylegende ádepli bolıw, qopal 
sóylemew, az sóylew, kishipeyillik, birewdiń sózin dıqqat penen 
esitiw – olardıń wazıypası, - dep atap kórsetedi.
Ullı shayır Yusup Xas Hajip túrkiy xalıqlarınıń XII ásirdegi 
ájayıp kórkem esteligi bolǵan «Qutadgu bilik» (Baxıtqa baslawshı 
bilim) shıǵarmasında sózler durıs tańlaw hám durıs qollanıw 
haqqında “Bilip sóylegen sóz bilimli sanaladı”- degen. Aǵartıwshı 
sóylewshini tildiń áhmiyetin túsingen halda, hawlıqpastan, sózdiń 
mánilerin jaqsı ańlap, sóylewdi ráwan etip dúziwge shaqıradı hám 
sózdiń qúdiretin bılay atap kórsetedi: 
Adam sóz sebep, boladı peri,
Artıq sóz qıladı bul bastı tómen,
Tilindi abayla- amandur basıń,
Sózińdi abayla uzayar jasıń, 
Adib Axmad Yugnakiy (XII – XIII) de muddarrisslerdi 
sóylegende sózdi oylap, asıqpastan, aqıl-parasat penen dúziwge, 
kereksiz biymáni sózlerdi umıtpawǵa, mánili sózlerdi izlep tabıwǵa 
shaqıradı. Nadurıs dúzilgen sóylew sebepli keyin ashınıp júrme; dep 
sóylewshini eskertedi: 
Uquv swzla, swzni eva swzlama, 
Swzning quzla keyin boshing kuzlama.
(sózdi uǵıp sóyle, asıǵıp sóyleme, kereksiz, jaǵımsız sózlerdi 
jasır, jaǵımsız sózleriń sebepli keyin basıńdı jasırıp júrme. ) 
114


Sóylew ádebi dep júritilgen qaǵıyda hám kórsetpelerde ápiwayı 
hám orınlı sóylew, qısqa hám mazmunlı sóylew, ezbelik hám 
ańlawlıqtı qaralaw, kekseler, ustazlar aldında sóylew ádebin saqlaw, 
tuwrı, ras hám anıq sóylew, jalǵan, ótirik, eki júzli sózdi qaralaw 
hám basqa da nızamlılıqlar haqqında pikir júritiledi.
Ullı aǵartıwshı Abdiraxman Jámiy óz ádebiy miyrasında sóz 
hám sóylewdiń qúdireti qanshelli ullı ekenligin, til sıyaqlı insanǵa 
shıraylı lipas kiydiriwshi qural hesh qay jerde bolmaytuǵınlıǵın 
bayan etken: 
Tildegi izbe-iz qátege soqpań, 
Shıraylı kiyimler bere almas nájat, 
Sózdi kiyimińdey kemshiliksiz qıl,
Yaki kiyimińdi sózińe ras qıl.
Oyshıl Alisher Nawayı mámleketlik isker sıpatında, ózbek 
klassik ádebiy tiliniń qáwenderi bolǵan ullı shayır. Alisher Nawayı 
túrkiy tilde gózzal soz dúziwdiń jolbasshısı sıpatında, óziniń pútkil 
dóretiwshilik miyrası menen ózbek tili baylıqların sáwlelendiredi. 
Nawayı ózbek ádebiy tilinde ullı shıǵarmalar jaratıw múmkinligin 
hám sonıń menen ózbek xalqın pútkil jáhánge tanıtıwın dálillep 
berdi. Shayır óziniń «Muhakamatul – luǵatayin» shıǵarmasında hár 
bir tildiń unamlı hám unamsız tárepleri bar ekenligin esletip ótedi. 
Alisher Nawayınıń «Muhakamatul – luǵatayin», «Mahbub-ul-
qulub”, «Nazmul- javoxir» shıǵarmaları ózbek tilinde sóz dúziwdiń 
gózzal úlgileri bolıwı menen birge, onıń joqarılawına da úlken úles 
qostı. Ol óziniń «Mahbub-ul-qulub» shıǵarmasında bılay dep jazadı: 
«Til bunshelli maqtanısh penen sóylewdiń halatı hám sóylew eger 
pisent etpesek, bastıń apatı…» yaǵnıy, til sonshelli maqtanısh penen 
sóylewdiń quralı, eger ol orınsız qollanılsa, bastıń apatı…». Nawayı 
sóz haqqında:
Hár kim mazalı sóz elge inam áyler, 
Hár neki aǵyor durur yar áyler,
Sóz qattılıǵı el kewline aǵar áyler,
Jumsaqlıǵı kewillerdi giriptar áyler.
Solay etip, Shıǵıs aǵartıwshısı, sóz hám sózlewdiń insan 
ómirindegi ornı, hám hám qádir-qımbatına ayrıqsha dıqqat penen 
qaraǵan. Olar hár bir sózdiń sóylewde óz ornı hám áhmiyeti bar 
ekenligin, sóylewdi qúdiretli qılıwshı sózden kúshlirek hám ullıraq 
115


nárse joq ekenligin, tilge itibar – elge itibar ekenligin, sóz sıyqırı 
menen adamzat ashılıwlar jarata alıwın atap ótip, dálillep kórsetken. 
Sóz arqalı sóz sóylew hám pikir aydınlasadı. Oqıtıwshı tálim - 
tárbiyasınıń nátiyjeliligi sózdiń baylıǵı menen belgilenedi. Demek, 
«sóz dúzeydi, sóz buzadı, alǵısta sózden, ǵarǵısta sózden, amanlıq ta 
gumanlıqta sóz benen, barlıq ta joqlıq ta sózden, adamnıń jaratılıp 
hám gúllep-jasnawı da sózden, joq bolıwı da sózden». (R. 
Jumaniyazov)
Oqıtıwshınıń pedagogikalıq iskerliginde sóylew texnikasın tolıq 
iyelew úlken áhmiyetke iye. Sebebi, sóylew quralı arqalı oqıtıwshı 
balanıń sezim-tuyǵıların oyatadı, oqıwshılar menen sanalı 
sáwbetlesiwdi támiyinleydi, tálim – tárbiyaǵa baylanıslı 
maǵlıwmatlardı analizlew arqalı qabıllaydı. Bul ushın bolajaq 
oqıtıwshı dáslep sóylew sırların, onıń oqıwshılar menen bolatuǵın 
sáwbetlesiwinde tásir kúshin puxta biliwıi kerek. Sóylewdiń ózine 
tán ózgesheliklerin úyreniw, sóylew texnikasına baylanıslı talaplardı 
biliwıi tiyis. Bul talaplar sóylewdiń logikalıq jaqtan hám maqsetke 
muwapıq bolıwı Sóylewdiń tómendegi tiykarǵı ózgeshelikleri usı 
talaplardan kelip shıǵadı: 

Download 1.58 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   89




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling