Ómir qáwipsizligi páni haqqinda tu`sinik. (2 saat)

3. Jerge jalǵaw
Adam hám haywanlardı elektr tokınan jaraqatlanıwdan saqlawda keń tarqalǵan hám isenimli ilájlerinen biri jerge jalǵaw. Aldınnan elektr tokin jer menen baylanıstırıw yamasa oǵan tuwrı keletuǵın tokqa jalǵanbaǵan úskenelerdiń metall qısımları, sebebi olardıń birewı tok kúshlenıwı astında bolıp qalıwı múmkin.
Faza sımı «S» 1-súwret elektr dvigateli korpusına zamıkaniya berse, elektr tokın jerge jalǵaw arqalı jerge ótip ketedi, sebebi, adamnıń «R_A» qarsılıǵı jerga jalǵawshı qarsılıǵı «R_J» bir qansha kóp.Onıń qarsılıǵı 101 0m nan kóp bolmaslıǵı kerek. Jerge jalǵawdıń tiykarǵı wazıypası - elektr qabıl qılatuǵın korpusındaǵı potentsialdı zıyansız (qáwipsiz) dárejesine páseytırıw.
4. Statikalıq elektr tokınan saqlanıw
Eki elektr tokın ótkermeytuǵın bóleksheniń (dielektrik) bir-biri menen súykelenıwı nátiyjesinde, olardıń birewi turaqlı elektr ótkermeytuǵın úlken dárejege iye bolsa, keri zaryadlanadı.
Beton jollarda avtomobiller júrgende balonlarınıń súykelenıwı, qum hám shaǵal bóleksheleriniń avtomobillerdiń metall qısımlarına urılıwnan onıń kuzovındaǵı zaryadı 3000 V shekem jetıwı múmkin, temir trubalar diywalları boyınsha benzin sırǵanap ótkende, 3600 V shekem, háreketke keltirıwshı remenlerdiń háreketi 15 m/s bolǵanda, 80000 V shekem, rezinka aralasqan transporter lentalar háreketlengende 45000 V shekem.
Tájriybeler sonı kórsetedi, potentsiallar arasındaǵı ózgerıw 3000 V ushın razryadlı janıwshı gazlerin ot aldırıwı múmkin.


Elektr qáwipsizligi

Házirgi waqıtta elektr togi xalıq xojalıǵınıń barlıq tarawlarında, kúndelikli turmıstıń barlıq jerlerinde keń qollanılmaqta.

Kárxanalarda elektr togınan jaraqatlanıw júdá kóp ushramasada, biraq barlıq ólim menen tamam bolǵan baxıtsız hádiyselerdiń 50 % ke shamalası elektr toginiń urıwı nátiyjesinde bolǵanlıǵı esapqa alınǵan. Bunnan tısqarı kóbinese elektr togınan nadurıs paydalanıw órt hám jarılıwǵa alıp keledi. Joqarıda keltirilgenlerdiń hámmesi elektr toginen saqlanıw usılların úyrenıw qanshelli áhimiyetli ekenliginen derek beredi.
Elektr togı organizm arqalı ótkende issilıq, elektrolitikalıq hám biologiyalıq tásir kórsetedi.
İssilıq tásiri deneniń ayırım jeriniń kúyiwı, qan tamırları, nerv hám basqa tkanlardıń qızıwı menen xarakterlenedi.
Elektrolitikalıq tásiri qannıńhám basqada organikalıq suyıqlıqlardıń qurǵap qalıwına hám olardıń fizika-ximiyalıq sostavınıń buzılıwına alıp keledi.
Elektr togınan alınǵan jaraqatlardı shártli túrde jergilikli hám ulıwma túrlerge bólıwge boladı. Ulıwma túrin ádette tok urıwı delinedi. Jergilikli túrleri organizmniń belgili bir bóliminiń elektr togı yaki elektr dugası tásirinde jaraqatlanıwına aytıladı.
Elektr togınan kúyıw deneden tok ótkende hámde elektr dugası tásirinde bolıwı múmkin. Birinshi jaǵdaylarda jaraqat jeńil ótedi. Bunda teriniń qızarıwı, isiksheler payda bolıwı bayqaladı. Elektr dugası tásirinde bolǵan kúyıw ádette awır xarakterlerge iye boladı.
Elektrooftalmiya- elektr dugasınan shıǵatuǵın kúshli ultrafiolet nurları aǵımınıń kózge tásiri nátiyjesinde sırtqı perdesiniń jaraqatlanıwına aytıladı. Ádette kesellik bir neshe kún dawam edi.
Adamnıń elektr togınan jaraqatlanıwı qatar faktorlarǵa: tok kúshi, kúshler chastotası hám onıń túri, toktıń organizmnen ótıw jolı, tásirdiń dawam etıw waqtı hámde adam denesiniń qásiyetlerine baylanıslı.
Tok kushi. Adamnıń jaraqatlanıwında tok kúshi sheshıwshı rol oynaydı. Statistika kórsetkishi boyınsha 0,0001A tok kúshi denege tásir etpeydi, al 0,001 A -de barmaqlar jeńil qaltıray baslaydı, 0,002 A-de qaltıraw kúsheyedi. 0,03 A-de barmaqlarda qattı awırıw seziledi, bulshıq etler qısqara baslaydı, bunday tok kúshinen adam erkin ózin ajratıp aladı. Tok kúshi 0,07 A-ge jetkende alaqan hám barmaqlar bulshıq etleri qattı awırıp, tırısıp tartılıp qaladı. Bunday toqtan adam ózin ajrata almaydı. 0,075-0,05 A muǵdarındaǵı tok kúshi kókirek bólimi bulshıq etlerine tásir etip, dem alıwdı qıyınlastıradı, háttegi toqtap ta qaladı. Bunday úlken muǵdardaǵı tok kúshi uzaq waqıt tásir etse, bir neshe minut dawamında ókpeniń jumısı toqtap ólimge alıp kelıwı mumkin. 0,2 A tok kúshi júrek bulshıq etlerine tuwrı tásir etedi. Bul tásir 0,5 sek hám onnan artıq waqıt dawamında bolsa, júrekti toqtatıwı múmkin yaki júrek fibrillyatsiyasına alıp kelıwı múmkin.
Fibrillyatsiya júrek bulshıq etleriniń tártipsiz tez-tez hám hár qıylı qısqarılıwına aytıladı. Bunda júrek jumısı buzılıwı nátiyjesinde organizmde qan aylanıw toqtaydı hám ólimge alıp keledi.
Adamnıń elektr togı menen jaraqatlanıwında deneniń qarsılıǵı shesheıwshı rol oynaydı. Bul qarsılıqtıń shaması terinińhámde súyek hám ishki aǵzalardıń jaǵdayına baylanıslı.
Teri qurǵaq, taza hám jaraqatsız bolsa, deneniń qarsılıǵı 7 mln Om boladı. Eger teri ıǵal bolsa, taza bolmasa hámde jaraqatlanǵan bolsa, onıń qarsılıǵı keskin kemeyip ishki aǵzalarda - 500 Om ǵa jaqın bolıp qaladı. Esaplawlarda deneniń qarsılıǵı ádette 3000 Om dep qabıl etiledi.
Kernewlilik. Eger shártli túrde qáwipli dep adam ózin-ózi toqtan ajıratıp ala almaytuǵın shama qabıl etilse, bunda 47 V tan 700 V qa shekemgi muǵdardaǵı kernewlik qáwipli bolıp esaplanadı. Ásirese 4w den 300 V qa shekem bolǵan diapazondaǵı kernewler dıqqatqa ılayıq. w00 den 3000 V aralıǵındaǵı kernewler de qáwipli, biraq bul aralıqta qáwiptińósiwı bayqalmaydı. 3000 V dan joqarı da bolsa kernewliktiń adam denesine keri tásiri artıp ketedi. Egerde adam q neshe kilovoltlı sımdı uslap alsa, ol ózin sımnan erkin ajıratıp ala almaydı, biraqta kóplegen jaǵdaylarda qáwipli bólimlerge tiyiwden adam menen úskene arasında elektr dugası payda bolıp adamdı úskeneden atıp jiberedi. Bul jaǵday adamdı qandayda bir jerin kúydirsede ólimnen saqlap qalıwı múmkin.
Solay etip, qáwipsiz kernewlik shaması retinde qurǵaq jumıs orınlarında 4w V, ıǵallı jumıs orınlarında qw V qabıl etilgen. Ádette bul tok kúshiniń muǵdarına da baylanıslı. Sonlıqtanda ayrıqsha qáwipli jumıslarda kernewlik 4w hám qw V qabıl etilgen.
Ashıq jumıs orınlarında tok ótip turǵan qandayda bir sım úzilip jerge túsken jaǵdayda qandayda bir elektr úskenesiniń jerge tutasqan ornınan jerge tok ótıwı nátiyjesinde sol jerde kernewlik payda boladı. Sol zonaǵa kirgen adam eki ayaǵı tiyip turǵan topraqtaǵı eki tochka arasında (0,8 m) potentsiallar ayırmasın sezedi. Bul qádem kernewligi delinedi.
Toktıń chastotasıhám tıri organizmniń jaraqatlanıwına sezilerli tásir kórsetedı. Ózgermeli toktan 70 - 300 Gts chastota eń qáwipli esaplanadı. Bul diapazonnan tısqarıda qáwip bir qansha páseyedi.
50 0000 Gts tan úlken chastotalı toklar tkanlardı jıbırlatpaydı hám sonıń ushın elektr togınıń urıwı bayqalmaydı, biraqta olar terini kúydırıwı mumkin.
Toktıń organizmnen ótıw jolınıń - jaraqatlanıw nátiyjesine tásiri úlken. Toktıń organizmnen ótıw jolları shártli túrde úsh túrli bolıwı múmkin. «Qoldan-qolǵa» - bunda adam bir qolı menen toklı bólimlerge tiyip, bir qolı menen qanday da bir ótkizgishke tiyip turǵan jaǵdaylarǵa aytıladı. «Qoldan - ayaqqa» - bul eń kóp ushırasatuǵın jaǵdaylar bolıp, bul adam bir qolı menen (yaki eki qolı menen) toklı bólimge tiyip, tok ayaqları arqalı jerge ótedi. Úshinshi jaǵday «Ayaqtan-ayaqqa» - bul qádem kernewligi payda bolǵan jerlerde júz beredi. Bul jaǵday kem ushırasatuǵın hám qáwipliligi kem bolǵan jaǵday bolıp esaplanadı.
Organizmde tok eń qısqa jol menen júrmeydi. Onıń jolı ushırasatuǵın ishki aǵzalarınıń qarsılıǵına baylanıslı. Bunda toktıń eń názik organımız - júrek arqalı qansha muǵdarda ótıwıne baylanıslı yaǵnıy júrek arqalı qansha kóp tok ótse sonsha qáwipli. Mısalı: Qoldan-qolǵa ótkende júrekten 3,3 %, qoldan ayaqqa ótkende júrekten 3,7 %, oń qoldan ayaqqa ótkende júrekten 6,7 %, ayaqtan-ayaqqa ótkende júrekten 0,4 % tok ótedi.
Elektr togı tásiriniń dawam etıw waqtı da jaraqatlanıw nátiyjesine úlken tásir etedi. Toktıń organizmge tásir etıw waqtı artıwı menen organizmniń qarsılıǵı kemeyip baradı, nátiyjesinde toktıń muǵdarı arta beredi. Mısalı, 30 sek ta deneniń qarsılıǵı 75 % ke, 90 sek ta 70 % ke kemeyedi. Sonıń ushın tok urǵan adamǵa tezlik penen járdem berıw kerek. Tok urǵan adamlarǵa dáslepki minutlarda járdem berilgende 90 % ke shekem qutqarıp qalınǵanlıǵı tájiriybede gúzetilgen.
Bulardan tısqarı elektr togınıń tásiri adam organizminiń fizikalıq hám psixikalıq qásiyetlerine de baylanıslı. Júrek, asqazan-ishek, nerv kesellikleri hám tuberkulez menen awırǵan adamlarǵa tok qáwipli tásir kórsetedi. Sonıń ushın elektr úskenelerinde islewshı jumısshılar arnawlı meditsina kóriginen ótkeriledi hám arnawlı oqıtıladı.
Kárxanalardıń barlıq tsexları qáwipliligi joqarı bolǵan bólimlerge yaki júdá qáwipli bólmelerge jatadı, óytkeni olarda qollanılatuǵın elektr úskeneleriniń, jarıtqıshlardıń, signal berıwshı úskenelerdiń bólimleri joqarı temperatura, joqarı ızǵarlıq sharayatlarında isleydi. Bunıń natiyjesinde sımlardıń ixotası buzıladı, qarsılıǵı kemeyedı, qabıqlarına tok ótıw qáwpi artadı nátiyjede mashinalardı basqarıwshı hám tsextaǵı basqa jumısshılardıń jaraqatlanıwı itimallıǵı artadı.
Toqtan saqlanıw ushın úskenelerdiń tok júrıwshı bólimlerine jaqın kelmewı, qol tiygizbewı, bilmesten tiyip ketpewı kerek. Qabıq hám basqa metall bólimlerde tok payda bolǵanda qáwiptiń aldın ala bilıwı, pás kernewde islewı, eki márte ixotalaw, jerge jalǵaw (zazemlenie), nol sımına jalǵaw (zanulenie), qorǵawshı óshirip qoyǵıshlardı (zashitnoe otklyuchenie) qollanıw arqalı erisedi.
Elektr úskeneleriniń tok júrıwshı bólimlerine bilqastan tiyip ketpewı ushın olardı ixotalaw, qol jetpeytuǵın bálentlikke ornatıw, tosıqlar menen támiyinlew h.b da sharalardı qollanıw kerek.
Budan basqa júdá qáwipli sharayatlarda, metall ıdıslardıń ishinde islep atırǵanda, tok ótkizıwshı polda otırıp yaki jatıp islep atırǵanda qol ásbapları ushın tómen kernewlik - 37 V qabıl etiledi.