Мм "укув кулланма"

ЎН САККИЗИНЧИ МАВУ 
 
ХХ аср ўзбек манбашунослиги 
 
Адабиёт: “Адабий мерос” тўпламлари; Муниров Қ. Шарқ 
қўлёзмалари. –Т., 1962; Ирисов А. Тошкентда арабшунослик. –Т., 
1964. 
Дарснинг мазмуни: Янги турдаги ўзбек илмий 
манбашунослик ва матншунослик соҳасининг пайдо бўлиши. 
Рус ва ўзбек олимларининг бу соҳадаги ҳамкорликлари. 
*** 
XX аср ўзбек манбашунослиги олдига янги вазифалар 
қўйди. Ҳаёт манбаларни қидириб топиш, тартибга солиш, ва 
улардан фойдаланишнинг янгича усулларини тақозо эта 
бошлади. 
1870 
йилда 
руслар 
томонидан 
ташкил 
этилган 
Тошкентдаги кутубхона ва ундаги шарқ қўлёзмалари бўлими 
юртимиз зиёлиларини ҳам шу хилдаги ишлар қилишга ундади. 

---

67 
Аср бошига келиб бу кутубхонада 100 дан ортиқ қўлёзма 
китоблар йиғилиб қолган эди.
Эски Самарқанд ҳудудида жойлашган бошқа бир 
мусулмонлар кутубхонаси асосан қўлёзмалардан ташкил топган 
эди. 1910 йилда маҳаллий мусулмон зиёлилари орасида бепул 
кутубхона-қироатхона ташкил этиш фикри туғилди. Шу 
мақсадда ташаббускорлар шаҳардаги ўзига тўқ мусулмонлар 
ўртасида маблағ йиға бошлайдилар. Инқилобдан сал олдинроқ 
жадидлар томонидан Тошкентда «Турон» кутубхонаси очилади. 
Унда асосан, туркча, татарча ва озарбайжонча нашрлар мавжуд 
эди. Чор амалдорларидан иборат маҳаллий маъмурлар барча 
мусулмон кутубхоналарига нафрат билан қарашар, бу 
кутубхоналар ерли аҳолига панисломизм ва пантуркизм 
ғояларини сингдиришга хизмат қилиши мумкин деб ҳадиксирар 
эдилар. 
Туркистон 
ўлкаси 
шаҳарларида 
бу 
хилдаги 
кутубхоналарнинг жуда камлиги ҳам шу билан изоҳланади.
Ҳар ҳолда янгича турдаги манбашунослик Тошкентда 1870 
йилда руслар ташкил қилган кутубхона негизида юзага келди. 
Эндиликда бу кутубхона Давлат Халқ кутубхонаси деб 
аталарди. Бу орада қўлёзмалар йиғила бораверди. 
Октябр инқилобидан кейин, хусусан 20-йилларда маданий 
меросга икки хил қутбий муносабат авж олди. Фитрат, Сайдали 
каби бир гуруҳ ўзбек зиёлилари ўтмишдаги Шарқ халқлари 
адабиётларини қаттиқ туриб ҳимоя қилдилар. Унинг 
такрорланмас, мисли йўқ адабиёт эканини уқтиришга қаттиқ 
ҳаракат қилдилар. Бу йўлдаги фаолиятларини давом эттириб, 
жумладан Фитрат «Адабиёт қоидалари», «Аруз ҳақида» каби 
илмий мақолалар шунингдек, Фирдавсий, Умар Хайём, Аҳмад 
Яссавий, Сулаймон Боқирғоний, Навоий, Бедил, М. Солиҳ, 
Муқимий, Фурқат каби ўнлаб мумтоз адабиёт вакиллари 
ижодини ўрганувчи тадқиқотлар яратди. Бунинг учун улар 
«ягона оқим» вакиллари, «ўзбек миллатчи буржуа идеологлари» 
номини олдилар.
Ўтмиш маданий манбаларини қадрлаш, улар устида 
тадқиқотлар олиб бориш С.Айний ижодида ҳам кузатилади. У 
Рудакий, Саъдий, Ибн Сино, Алишер Навоий, Бедил, Восифий, 

---

68 
Аҳмад Дониш мероси юзасидан изланишлар олиб бориб уларни 
эълон қилди. 
1932 йил октябрда ЎзССР МИК ҳузурида Фан комитети 
тузилди. 1934 йил 1 июлдан у ХКС ихтиёрига ўтказилди. Шу 
йили Фан комитети таркибида ўзбек тилининг бошқа халқлар 
тили ва адабиётлари билан, фольклори билан алоқасини 
ўрганиш мақсадида 12 илмий тадқиқот муассасаси 2 кутубхона 
қаторида Тил ва адабиёт институти ташкил қилинди. Институт 
илмий ходимлари мазкур масалалар билан бир қаторда адабий 
меросимиз манбалари устида ҳам ишлай бошладилар.
1935 йилларда Тошкентдаги Давлат халқ кутубхонаси 
шарқ қўлёзмалари бўлимида 4000 дан ортиқ қўлёзма китоблар
йиғилиб қолган эди. Шу йили бу ерда илмий ходим бўлиб иш 
бошлаган Ибодилла Одилов (1872) каби қўлёзма китоблар 
фидойилари шарқ қўлёзмаларига карточка ёзиш унинг 
муаллифи, кўчирилган йили ва қоғозини белгилашда дастлабки 
ноёб мутахассислар сифатида катта хизмат кўрсатишди. 
Ибодилла Одилов бошлиқ бир гуруҳ ходимлар қўлёзмаларни 
қайтадан кўчириш, тиклаш билан шуғулландилар. Ибодилла 
Одилов араб қўлёзмаларини каталоглаштиришда улар ҳақида 
барча 
мутахассисларга 
ёрдамчи 
маълумотлар 
беришда 
маслаҳатларини аямади. Унинг ёрдами ва иштирокида шарқ 
қўлёзмалари каталоги тайёрланган. Кекса зиёлиларимиз ҳурмат 
билан «Ибодқори» деб атаган бу зот 1944 йили вафот этди. 
1944 
йилда 
Тошкентдаги 
республика 
давлат 
кутубхонасининг 
«Шарқ 
бўлими» 
негизида 
«Шарқ 
қўлёзмаларини ўрганиш институти» тузилди. Институтда А А 
Семёнов, А. К. Арендс, М. А. Салье, уриш даврида Е. Э. 
Бартелъс, И. П. Петрушевский, В. И. Беляев, О. И. Симирнова, 
Н. Д. Миклухо-Маклай, А. Н. Кононов, Н. В. Дьяконова, И. 
Одилов, А. Муродов, А. Расулов, С. Мирзаев каби йирик 
шарқшунослар ишлади.
Булар қаторида 1885 йилдан 1892 йилгача Тошкентдаги 
«Бароқхон» мадрасасида, 1902 йилгача Бухоро мадрасасида 
таълим олган ва 1921 йилгача шу мадрасада араб тили ва 
адабиёти, тарих ва бошқа фанлардан дарс бериб келган 

---

69 
Эшонхўжа Муҳаммадхўжаев (1872—1953) каби маънавий 
меросимиз билимдонларининг хизматлари катта бўлди. У киши 
1944 йили Ўз ФА Шарқшунослик институтига ишга чақирилди 
ва умрининг охиригача шу ерда фаолият кўрсатди. Эшонжон ота 
жуда кўп асарларни араб ва форс тилларидан ўзбек тилига 
таржима қилган. Фикҳга оид атамалардан 1200 таси, тасаввуфга 
оид атамалардан 400 тасини тўплаб ўзбек тилига таржима қилди 
(инв. № 25, 45 I-II). Аммо булар, афсуски ҳозирги кунгача 
қўлёзма ҳолида қолиб келмоқда. 
Булар қаторида XX аср ўзбек манбашунослигини йўлга 
қўйишда 1919 йилдан Тошкентда яшаб келган Э.А. Шмидт 
(1871—1939), Содиқ Мирзаев (1885—1961), С. Fаниев (1888—
1960), М.А. Салье (1899—1961), А. Расулов (1893 йилда 
туғилган), Соли Муталлибов, Юнус Ҳакимжонов (1893), 
Абдуқодир Муродов (1893—1974), А. Носиров, А. Баҳодиров 
(1903 йилда туғилган), Б.З. Холидов (1905—1968) ларнинг 
хизматлари катта бўлди. 
Улардан кейинги авлод бу ишларни давом эттириб, 
манбашунослик соҳасида катта ютуқларга эришдилар. Булар 
орасида У. Каримов, Ш. Шоисломов, Ҳ. Сулаймон, П.Шамсиев, 
И. Абдуллаев ҳамда Ҳ. Ҳикматуллаевлар илм-фанимиз ва 
маданиятимиз равнақи учун муҳим аҳамиятга эга бўлган бир 
қанча манбаларни илмий муомалага киритдилар.