Mobil radiorabiTƏ SİstemləRİ

K anal səviyyəsi: 
Bu səviyyənin əsas vəzifələri
 
aşağıdakılar 
hesab olunur: 
mühitə daxilolmanın həyata keçirilməsi; 
müxtəlif verilənlər axınının sıxlaşdınlması; 
verilişin səhvlərinin düzəldilməsi; 
sinxronlaşdırma, yəni informasiya kadrlarının aşkar 
edilməsi. 
Kanal səviyyəsi, iki qurğu arasındakı iki nöqtəli birləşmələrə 
və yaxud bir verici ilə bir neçə qəbuledicinin birləşmələrinə 
cavabdehlik daşıyır. 
Şəbəkə səviyyəsi: 
Bu səviyyə paketlərin marşrutlanmasma
 
və aralıq
sistemləri vasitəsilə birləşmələrin yaradılmasına cavabdehdir. 
Burada əsas anlayışlara adresləmə (ünvanlama),
5 
marşrutlama, qurğunun yerinin təyini və müxtəlif şəbəkələr arasında 
çevrilmələr aiddir. 
N əqliyyat səviyyəsi: 
Bu səviyyə etalon modeldə birbaşa
 
birləşmələri yaratmaq üçün istifadə edilir. Nəqliyyat səviyyəsi üçün 
xidmətin keyfiyyəti, axınların idarə olunması kimi gös­ təricilər 
vacib sayılır. 
Əlavələr səviyyəsi: 
Bu səviyyə, yuxanda göstərilən
 
xidmətin 
yerləşdiyi yer, multimedia əlavələrinin dəstəklənməsi, adaptiv 
əlavələr, həmçinin səyyar qurğulardan İnternetə naqilsiz daxilolma 
üçün daha çox maraq doğurur. Əlavələrin ən tələbkar növlərindən 
biri də təsvirlərin ötürülməsidir. 
Mobil rabitə standartlarının qısa xülasəsi 
Standart - MRŞS - lərin təklif etdikləri xidmətlər və on-lann 
avadanlıqlanmn istismar - texniki xarakteristikaları məc­ musudur. 
MRŞS-nin 1-ci (İG) və 2-ci (2G) nəslinin əsas stan­ dartlarının 
xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək. İG -yə analoq standartları aiddir. 
Burada əsas xidmət - nitq siqnallarının ötü­ rülməsidir. Özü də tezlik 
modulyasiyası ilə analoq formasında və kanalların tezliyə görə 
ayrılması ilə. 1-ci nəsil stan-dartlar, bir-birindən asılı olmayaraq 
müxtəlif ölkələrdə yaradılmışdır və hər ölkə öz standartından 
istifadə etmişdir. 1-ci nəsil əsas standartları: 
AMPS (Advanced Mobile Phone Service - təkmilləşdirilmiş mobil 
telefon xidməti, diapazon 800 MHs) ABŞ-da, Kanadada, Mərkəzi 
və Cənubi Amerikada, Avstraliyada geniş istifadə edilir. "Şimali 
Amerika standartı" kimi də tanınır. 
D-AMPS və İS-54 (Interim standart-aralıq standart)-1993-cü 
ildən tətbiq edilir, rəqəm modifıkasiyası ilə birlikdə (Rusiyada 
6

---

regional standart kimi qəbul edilmişdir) bütün abonentlərin 
təxminən yarısına xidmət edir. 
TACS (Total Access Communications System-çox saylı 
daxilolmaya malik rabitə sistemi, diapazon 900 MHS) - İngil­ tərə, 
İtaliya, 
İspaniya, 
Avstriya, 
İrlandiyada 
istifadə 
olunur. 
Azərbaycanda ilk dəfə tətbiq olunmuş standartdır. ETACS mo-
difikasiyası ilə İngiltərədə, JTACS/NTACS modifikasiyası ilə 
Yaponiyada tətbiq olunur. 
NMT 450 və NMT 900 (Nordic Mobile Telephone - Şimal 
ölkələrində və bir çox başqa ölkələrdə istifadə olunur). "Skandinav 
standartı" kimi də tanınır. NMT 450 Rusiyada tət­ biq olunan 
analoq standartıdır (Rusiyadakı ikinci standartı isə GSM 900 - 
rəqəmli standartıdır). 
C-450 (diapazon 450 MHs) - Almaniya və Portuqaliyada 
istifadə olunur; 
RTMS (Radio Telephone Mobile System - mobil 
radiotelefon sistemi, diapazon 450 MHs). - İtaliyada istifadə olunur; 
Radiocom 2000 (170,200,400 MHs diapazonları) - 
Fransada tətbiq olunur; 
NTT (Nippon Telephone and Telegraph System - Yapon 
telefon və teleqraf sistemi, diapazon 800...900 MHs - üç variantda) 
- Yaponiyada istifadə olunur. 
Bütün analoq standartlarında nitqi ötürmək üçün tezlik 
modulyasiyası və idarəetmə informasiyalarım (və ya siqnallaş-manı 
- signaling) ötürmək üçün isə tezlik manipulyasiyası tət­ biq olunur. 
Müxtəlif kanalların informasiyalarım ötürmək üçün, tez­ lik 
spektrinin müxtəlif hissələri istifadə edilir - kanalların tezli­ yə görə 
ayrılması ilə çoxsaylı daxilolma metodu tətbiq olunur. 
7 
(Frequency Division Multiple Access - FDMA metodu). Müx­ təlif 
standartlarda kanalların zolağı 12,5-dən 30 kHs-ə qədər olur. 
Bununla da analoq standartların əsas çatışmayan cəhəti əlaqədardır - 
tutumlarının (buraxma qabiliyyətinin) nisbətən aşağı olması, hansı 
ki, ayrılmış tezlik zolağının, kanalların tez­ liyə görə ayrılması 
zamanı kifayət qədər səmərəli istifadə edil­ məməsinin birbaşa 
nəticəsidir. Bu çatışmayan cəhət XX əsrin 80-cı illərinin ortalarında 
aşkar hiss olundu və daha təkmil olan texniki həllər axtarılmağa 
başlanıldı. Nəticədə ikinci nəsil rə­ qəmli şanvari sistemləri 
yaradıldı. Rəqəm sistemlərinə keçil­ məsi isə məlum çətinliklərlə 
üz-üzə gəldi. 
2-ci nəsil (2G) standartları - rəqəmli standartlarıdır, yəni nitq 
rəqəm formasında ötürülür, bundan başqa verilənlər çox da böyük 
olmayan sürətlə (<9600 bit/san) ötürülə bilər. Bu stan­ dartlarda 
kanalların zamana görə ayrılması, faza modulyasiyası və onun 
variantları, istifadə edilir, rouminq rejimi nəzərdə tutulur. Əsas 2-ci 
nəsil standartları aşağıdakılardır: 
GSM-900, (GSM -1800) (Panavropa) - kanalların TDMA -
FDMA ilə ayrılması; 
D-AMPS (DCS-180, İS-54, İS-136) (Amerika) - 
kanalların TDMA - FDMA ilə ayrılması; 
İS-95 (Amerika, Cənubi Koreya, Çin, Honkonq) - 
kanalların CDMA ilə ayrılması; 
PHS Yapon standartı, (Personal Handy phone System-Fərdi 
əl telefonu sistemi, diapazon 1800 MHs). 
Rusiyada 90-91-ci illərdə GSM-900 federal standart kimi 
tanınmışdır, lakin bahalığına və tezlik diapazonunun olmamasına 
görə NMT-450-dən istifadəyə icazə verilmişdir. 
ABŞ-da AMPS - analoq standartı o qədər geniş yayılmış­ dı 
ki, onun birbaşa rəqəm sistemi ilə əvəzlənməsi mümkün ol­ madı. 
Çıxış yolu kimi, ikirejimli analoq-rəqəm sisteminin iş- 
8 

---

Iənib hazırlanması oldu. Bu sistem, analoq və rəqəm sistem­ lərinin 
işini eyni bir diapazonda uyğunlaşdırmağa imkan verdi. 
Bu standart üzrə işlərə 1988-ci ildə başlanıldı və 1992-ci ildə 
qurtardı. Standart D-AMPS və ya İS-54 adlandırıldı. (İS - interim 
Standart, yəni aralıq standart mənasını verir). Bu stan­ dartdan 1993-
cü ildən sonra istifadə edilməyə başlanıldı. Av­ ropada çoxlu sayda 
bir-birilə uzlaşmayan analoq sistemləri ya­ radılmışdı- ("cındır 
yorğan" məsələsi). Burada çıxış yolu-vahid ümumavropa standartı 
olan GSM-in (900MHs) yaradılmasında oldu. Onun praktiki tətbiqinə 
1991-dən başlanıldı. Rəqəmli standartın bir variantı (D-AMPS-ə 
göstəricilərinə görə yaxın olan) 1993-də Yaponiyada işlənib 
hazırlandı. Əvvəlcə JDC, 1994-dən isə PDC (Personal Digital 
Cellular - fərdi rəqəm şanı rabitəsi) adlandırıldı. Bununla inkişaf 
dayanmadı. D-AMPS standartı (yeni tip idarəetmə kanallarının daxil 
edilməsi hesabı­ na) əlavə olaraq təkmilləşdirildi. İS-54 rəqəmli 
versiyası analoq AMPS-in idarəetmə kanallarının strukturunu 
saxladığı üçün, bu sistemin imkanları məhdudlanmışdır. Yeni, xalis 
rəqəm idarəetmə kanalları İS-136 versiyasında daxil edilmişdir. Bu 
versiya 1994-də işlənib hazırlanmış və 1996-dan tətbiq olunur. 
Burada AMPS və İS-54-lə birgələşdirilmə saxlanılmış, lakin 
idarəetmə kanalının tutumu artırılmış və sistemin funksional 
imkanları xeyli genişləndirilmişdir. 
GSM standartı 1989-cu ildə təkmilləşdirilməni davam et­ dirərək, 
yeni 1800 MHs tezlik diapazonunun tətbiqinə qərar verdi. Bu 
istiqamət, fərdi rabitə sistemi adı ilə məlumdur. Bu sistem ilkin 
GSM sistemindən (900 MHS) yalnız texniki cəhət­ dən deyil, həm 
də marketinq cəhətdən fərqlidir - daha böyük işçi tezlik zolağı, 
özəklərin (şanıların) kiçik ölçüləri ilə vəhdət­ də, daha böyük 
tutumlu şanvari şəbəkələri qurmağın mümkün- 
9 
lüyü və yüngül, münasib, ucuz abonent terminalları bu sistemin 
xüsusiyyətlərinin əsasını təşkil edir. Uyğun standart (əvvəlki GSM 
900-ə əlavə şəklində) Avropada 1990-91-ci illərdə işlənib 
hazırlanmışdır. Sistem DCS 1800 (Digital Cellular System - şanı 
rabitəsinin rəqəm sistemi, əvvəlcə PCN - Personal Communications 
Netəork - fərdi rabitə şəbəkəsi anlayışı da istifadə olunurdu) 
adlandırılmışdır və 1993-cü ildən istifadə olunmağa başlanılmışdır. 
1996-cı ildə onu GSM 1800 adlandırmaq qəbul edildi. ABŞ-da 1800 
MHs diapazonu başqa istifadəçilər tərəfindən tutulmuş olduğundan, 
1900 MHs diapazonunda tezlik zolağı ayırmaq qərara alındı. Bu 
sistem ABŞ-da PCS - Personal Communications Systems 
adlandırıldı, 800 MHS diapazonundan fərqli olaraq, fərdi rabitə 
sistemi adlandırıldı. 1900 MHs - diapazonun istifadəsinə 1995-ci 
ilin axırlarında başlanıldı; bu diapazonda işləmə D-AMPS 
standartında (tS-136 versiyası, lakin 1900 MHS diapazonunda, 
analoq AMPS - artıq yoxdur) nəzərdə tutulmuşdur və GSM-in 
uyğun versiyası işlənib hazırlanmışdır (amerikan GSM 1900 —
Standart İS-661). Bütün sayılan 2G nəsil rəqəmli sistemlərin hamısı 
kanalların zamana görə ayrıl­ ması ilə çoxsaylı daxilolma metoduna 
(Time Division Multiple Access - TDMA) əsaslanır. Lakin 1992-93-
cü illərdə ABŞ-da kanalların koda görə ayrılması ilə çoxsaylı 
daxilolma metodu (Code Division Multiple Access - CDMA) 
əsasında şanvari rabitə sistemi standartı yaradıldı - İS-95 standartı 
(800 MHs diapazonu). Bu standart 1995-96-cı illərdə Honkonqda, 
ABŞ-da, Cənubi Koreyada tətbiq olunmağa başladı. Fərdi rabitə 
istiqaməti Yaponiyada 1995-ci ildən PHS sistemi (Personal 
Handypone System - fərdi əl telefonu sistemi) də tətbiq olundu 
(1800 MHs diapazonu). 
10 

---

Beləliklə, hal-hazırda şanvari rabitənin əsas rəqəmli 
standartları aşağıdakılar hesab oluna bilər: 
D-AMPS (800 və 1900 MHs diapazonlar), bəzən 
NATDMA ’’Şimali Amerika TDMA” termini də işlədilir. 
GSM (Global System for Mobile Communications - mobil 
rabitənin qlobal sistemi, 900,1800 və 1900 MHs diapazonlan). 
CDMA (İS-95). 
-PHS. 
3-cü nəsil (3G) - fərdi mütəhərrik radiorabitənin rəqəm 
standartları olacaqdır ki, burada "istənilən yerdə, hər nə desən, 
istənilən vaxtda" prinsipi tətbiq olunacaqdır. Bu standartlar ve­ 
rilənlərin yüksək sürətli ötürülməsini (Multimedia) -144 kbit/san 
yüksək mütəhərrikliyə malik obyektlər üçün təmin edəcəkdir. 
Burada əsas standartlar aşağıdakılar hesab olunur: 
UMTS - mütəhərrik rabitənin universal sistemi, (yerüstü 
ISDN, B-İSDN - strukturları ilə birgə); 
FPLMTS (Future Public Land Mobile Telephone 
System). 
1-5-3 QHs diapazonu ayrılmışdır (bütövlükdə radiokanallara 
əsaslanır). 
Hal-hazırda hesab edilir ki, hamısı üçün ümumi olan 3-cü 
nəsil standartı olmayacaq və müxtəlif standartlar məcmusu olacaqdır 
ki, bunlar da ən qabaqcıl mövcud olan standartların inkişaf 
istiqamətlərini müəyyən edəcəkdir. 3-cü nəsil MRŞS-nin 
yaradılması məsələsini həll edərkən, mövcud standartların kon-
verqensiyası (qarşılıqlı müdaxiləsi) edilməlidir - idarəetmə döv­ 
rələrinə görə birgələşdirmə nəzərdə tutulmalıdır. 3-cü nəslin 
strukturunu şəkil 6.2-dəki kimi göstərmək olar. Belə sistem üçün 
230 MHS-dən az olmayan tezlik zolağı lazımdır, ona görə 
də 3-cü nəsil sistemləri üçün aşağıdakı tezlik zolaqları ayrıl­ mışdır: 
1885-2025 MHs; 2110-2200 MHs. 1980 - 2010 MHs və 2170 - 
2200 MHs - sistemin peyk təşkilediciləri üçün.