Modul. Fanga kirish. Texnologik jarayonlarni boshqarishda hisoblash texnikasining roli

Potensiometrli siljish datchigi 
Potensiometrli datchik eng oddiy siljitish datchiki hisoblanadi. Datchik 
xarakatlanuvchi kontaktli reostat – о‘zgaruvchan rezistordir. Agar rezistorga manba 
kuchlanishi U0, berilsa xarakatlanuvchi kontakt (“chо‘tka”) siljiganda chо‘tka bilan 
manba qutblaridan biri orasidagi potensiallar farqi chо‘tka holatiga bogliq bо‘ladi. 
Rasm. 2.2.1 . da potenstometrli datchik ulanish sxemasi rasm.. 2.2.1 b...da esa 
ekvivalent hisoblash sxemasi keltirilgan. CHо‘tkani potensiometrga ulanish nuqtasi 
(nuqta S) rezistor qarshiligi R0 ni ikki qismga – nuqta A dan S nuqtaga-cha va S 
nuqtadan V nuqtagacha bо‘ladi. Chо‘tka xolati A nuqtadan S nuqtaga-cha masofa X
bilan aniqlanadi. Potensiometrning A nuqtadan V nuqtagacha tо‘liq ishchi uzunligi 
L ga teng. Qulaylik uchun chо‘tkaning nisbiy siljishini x = X/ L. ifodalaymiz. Agar 
potensiometr qarshiligi R0 uni uzunligi bо‘yicha teng taqsimlangan bо‘lsa, 
potensiometr ayrim qismlaridagi qarshilik R R x AC * 0 = , *(1 ) 0 R R x CB = - 
tashkil qiladi. Dastlab datchikni salt yurishdagi yuklama rezistorini ulamagandagi 

---

30 
ishini kо‘ramiz. Bunday xolatda yuklamadagi tok tarmoqlanmaydi va chiqishga AS 
qismdagi kuchlanish tushuvi keladi. 
1-rasm. (a) potensiometrli datchik ulanish sxemasi va (b) ekvivalent 
xisoblash sxemasi. 
 
Tenzometrik datchiklar 
Tenzometrik datchiklar mashinalar va mexanizmlar detallaridagi mexanik 
kuchlanishlar deformatsiyalarni о‘lchashga mо‘ljallangan. Ular deformatsiyaga 
о‘zgartirilganboshqa mexanik kattaliklar (bosim, tebranish, tezlanish v.b) о‘lchash 
uchun qо‘llaniladi. Tenzometrik datchiklar ish prinsipi material mexani k 
deformatsiyalanganda aktiv qarshiligi о‘zgarishiga asoslangan. Tenzodatchik 
materiallari sifatida о‘tkazgichlar va yarim о‘tkazgichlar qо‘llaniladi. Tenzometrik 
(simli) datchiklar -mexanik zo‘riqishlar o‘tkazgich va yarim o‘tkazgichlar qarshi-
liklarini o‘zgarishiga olib keladi. Tenzodatchik zigzaksimon ko‘rinishdagi ingichka 
konstantin simdan (diametri 0,01 -0,05mm) iborat bo‘lib, ikkala tomonidan yupqa 
qag‘oz yopishtiriladi (2.3.1 rasm). U detalga yelim bilan mustahkam qilib yopish-
tiriladi va detal bilan birgalikda siqiladi yoki cho‘ziladi. Tenzodatchik simlarini 
uchlari folgalar orqali o‘lchov sxemalariga ulanadi.