Molekulyar-kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi. Termodinamika asoslari. Qaytar va qaytmas jarayonlar. Ichki energiya

holat tenglamasi deyiladi. (holat deganda- sistemaning fizik holati tushuniladi). Agar 
sistemaning holati o„zgarsa, bosim va haroratni ma‟lum bir qiymatga kelguncha kutamiz. Shu 
tariqa, vaqt bo„yicha o„zgaruvchi kattaliklar (harorat va bosim) sistemaning holatini 
muvozanatda bo„lishini kuzatamiz. Aytib o„tish kerakki, zichligi katta bo„lmagan gazlar uchun 
o„rinli (bosim ham uncha katta bo„lmagan, atmosfera yoki undan kichik bo„lganda) va qaynoq 
bo„lmagandagina o„rinli.Berilgan gaz miqdori uchun harorat o„zgarmas bo„lganda, gaz xajmi 
absolyut bosimga teskari proporsional bo„lishini eksperimental usulda aniqlangan. Ya‟ni, 
P
T
1

,(T-o„zgarmas) 
Bu erda, R- absolyut bosim. Masalan, agar gaz bosimi 2 marta ortsa, xajm yarim marta 
kamayadi. Buni birinchi bo„lib ingliz Robert Boyl (1627-1691) o„zining tajribalarida asoslanib, 
kashf qildi va Boyl qonuni sifatida hammaga ma‟lum. R ning V ga bog„lanish grafigini 9-1- 
rasmda ko„rsatilgan. Boyl qonuni quyidagicha yozilishi ham mumkin:PV=constant (T=constant) 
Aniq bir gaz miqdori uchun o„zgarmas haroratda, bosim, xajm yoki modda miqdori o„zgarsa 
ham, PV ko„paytmasi o„zgarmas bo„lib qolaveradi. Shuningdek, harorat gazning xajmiga ham 
ta‟sir ko„rsatadi, lekin Boylning ishlaridan keyin 100 yildan ortiq vaqt orasida V va T o„zaro 
bog„lanishi aniqlanmagan edi. Fransuz Jak Sharl (1746-1823) bosim o„zgarmas bo„lganda, 13-
15a rasmda ko„rsatilganidek, harorat ortishi bilan xajm chiziqli ortishini kashf etdi. Shunga 
qaramay, hamma gazlar past haroratlarda suyuq holatga keladi (masalan, kislorod -183
0
S da 
suyuqlashadi), natijada, grafik suyuqlashish nuqtasidan pastda kengaymaydi. Shuningdek, 
grafikda to„g„ri chiziq dan iborat va juda kichik haroratda esa o„qni taxminan -273
0
S da kesib 
o„tgan punktir chiziq bilan ko„rsatilgan
1
.
Bunday to„g„ri chiziqli -273
0
S boshlang„ich xajmli teskari grafikni har qanday gaz uchun 
chizish mumkin. Bu gaz soviganda u b oshlang„ich xajmga ega deb tushuniladi va juda ham past 
haroratda -273
0
S esa manfiy xajmga ega bo„lib u xech qanday ma‟noga ega emas. Aytish 
kerakki, -273
0
S bu engi past harorat bo„lishi mumkin; keyinchalik qilingan tajribalar bu haqiqat 
ekanligini ko„rsatdi. Bu harorat absolyut nol harorat deyiladi. Bu qiymat -273.15
0
S ekanligi 
aniqlangan.
Absolyut nol temperatura Kelvin shkalasida asosini tashkil qiladi va ilmiy ishlarda juda 
keng ishlatiladi. Bu shkala bo„yicha graduslar darajadagi belgisiz yoziladi yoki oddiygina gradus 
kelvin ( K) deb belgilanadi. Bu shkaladagi intervallar Selsiy shkalasidagi interval kabidir, lekin 
(0K) nol bu shkalada absolyut nol deb tanlanadi. SHunday qilib, suvning muzlash nuqtasi (0
0
S) 
273
0
K, va suvning qaynash harorati 373.15 K tashkil qiladi. Selsiy shkalasidagi har qanday 
ko„rsatkich Kelvin shkalasiga o„tkazilishi mumkin, unga 273.15 ni qo„shsak bo„ldi: 
1
 Douglas C, Giancoli. “PHYSICS”. PRINCIPLES WITH APPLICATIONS. Pearson.2014, 362-363 – betlar 

---

(9.3) 
Endi 13-15b-rasmga qaraymiz, gaz xajmini absolyut harorat bilan solishtirilganda, 
koordinata boshidan o„tuvchi to„g„ri chiziqni tashkil qiladi. Bosim o„zgarmas bo„lganda, 
muayyan gaz miqdoriga to„g„ri keluvchi xajm absolyut haroratga to„g„ri proporsional. Bu Sharl 
qonuni sifatida hammaga ma‟lum va u quyidagicha yoziladi:
(R o„zgarmas) 
(9.3) 
Uchinchi gaz qonuni, Gey-Lyussak qonunidir, Djozef Gey-Lyussak (1778-1850) 
tasdiqlaganidek, o„zgarmas bosimda, muayyan gaz miqdori absolyut haroratga to„g„ri 
proporsionaldir:
(V o‟zgarmas)
(9.4) 
Boyl, Sharl va Gey-Lyussak qonunlari bugungi kunda ishlatiladigan terminlar(aniqroq, 
chuqur, keng ko„lamli qonun)dek o„rinli emas. Ular faqatgina, zichligi va bosimi katta 
bo„lmaganda va suyuqlashgan (kondensatsiya) holatga yaqin bo„lmagandagina aniq o„rinli 
bo„ladi. Qonun terminini ishlatilishi esa an‟anaga aylangan
1
.
9-2 rasm. Harorat o„zgarmas 
bo„lganda, bosimning xajmga teskari 
bog„lanishini Boyl qonuni orqali: 
bosim kamayganda xajm ortishini 
ko„rsatilgan. 
9-3- rasm. Gaz miqdorini xajmini 
funksiyasi bosim o„zgarmas 
bo„lganda, a) Selsiy temperaturasida 
b) Kelvin temperaturasida