Molekulyar-kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi. Termodinamika asoslari. Qaytar va qaytmas jarayonlar. Ichki energiya

1
 Douglas C, Giancoli. “PHYSICS”. PRINCIPLES WITH APPLICATIONS. Pearson.2014, 367-370 – betlar. 
T
P

T
V

1
.
273
)
(
)
(
0


C
T
K
T

---

Boyl, Sharl va Gey-Lyussak qonunlari muhim ilmiy uslublar orqali aniqlangan, unga ko„ra, 
o„zgaruvchilardan biri o„zgarmas saqlanib qolganlari esa o„zgarar edi. Hozirgi davrda, bu 
o„zgaruvchilarning hammasi absolyut bosim, xajm, harorat va modda miqdori bir tenglama bilan 
bog„langan: 
Bu tenglama P, V va T larning biri o„zgarsa, qolganlari ham o„zgarishini ko„rsatadi. Bu 
tenglama Boyl, SHarl va Gey-Lyussak qonunlariga o„hshab P, V yoki T lar o„zgarmas holda 
qoldiriladi.
(9.5) 
Va nihoyatda, gazni tashkil qilgan modda miqdorini hisobga olishimiz kerak. Masalan, havo 
shariga juda ko„p havo xaydalgan bo„lsa, shar shunchalik kengayib kattalashadi 9-3 rasm. 
Darhaqiqat, tajribalar o„zgarmas bosim va haroratda yopiq sistemaning xajmi massaga 
proporsional ravishda ortishini ko„rsatadi. Buni quyidagicha yozamiz: 
(9.6) 
Bu bog„lanishni proporsionallik koefitsientini qo„yib tenglama ko„rinishiga keltiramiz. 
Tajribalar shuni ko„rsatadiki, bu konstanta turli gazlarga turlicha qiymatlarni qabul qiladi. 
Shunga qaramay, massaning o„rniga mollar sonini ishlatsak, proporsionallik koeffitsienti hamma 
gazlar uchun bir xil ta‟sir ko„rsatadi
1
.
“Mol” – bu modda miqdorining SI dagi birligidir. Bir mol (qisqacha mol) modda miqdorida 
jimsni tashkil qiluvchi 6.02˟10
23
ta ob‟ekt (atom,molekula yoki ionlar va boshqalar)lar bor. Bu 
son 13-8 mavzuda aytilganidek, Avagadro soni deyiladi. Bu qiymat o„lchamdan kelib chiqgan. 
Molning aniq kiymati 12 gramm uglerod. 
1 mol modda miqdorining ekvivalenti, massaning grammlardagi qiymati molyar massaga 
tengdir. Masalan: SO
2 
ning 1 molining massasi(12+(2x16))=44 gr, chunki, uglerodning atom 
massasi 12 va kislorodniki 16 (kitobning oxirgi betidagi davriy jadvalga karang). Umuman 
olganda, sof moddaning mollar soni
(9.7) 
n, grammlardagi massasini molyar massaga nisbatiga teng, gr/mol: 
1
 Douglas C, Giancoli. “PHYSICS”. PRINCIPLES WITH APPLICATIONS. Pearson.2014, 367-370 – betlar
. 
)
/
(
)
(
)
(
mol
gr
massa
molekulyar
gramm
massa
mol
n

mT
PV

T
PV


---

Masalan, SO
2 
ning mollar soni 132 gr (molyar massasi 44 a.m.b.)
(9.8) 
Endi biz buni yuqoridagidek tenglama ko„rinishida yozishimiz mumkin:
(9-9) 
Bu yerdagi n-mollar sonini bildiradi, R-proporsionallik koeffitsienti hisoblanadi. R- 
universal gaz doimiysi deyiladi, chunki bu qiymat tajribalar orqali aniqlanib, barcha gazlar 
uchun bir xil. R ning qiymati ko„pgina birliklar sistemasida (birinchi bo„lib halqaro birliklar 
sistemasida) quyidagicha: 
9-9 tenglama ideal gaz yoki ideal gaz holat tenglamasi deyiladi. Real gazlar katta 
bosim(zichlik)da, gaz suyuqlashish holatiga yaqin bo„lganda, 9-9 tenglamaga mos kelmagani 
uchun biz “Ideal” so„zini ishlatamiz. Shunga qaramay, bosim atmosfera bosimidan kam yoki 
harorat gazning suyuqlashish nuqtasiga yaqin bo„lmaganda real gazlar uchun ham 9-9 tenglama 
juda aniq va foydali hisoblanadi. 
Doim yodingizda tuting, ideal gazlarda, harorat Kelvin (K) graduslariga o„tkazilishi kerak 
va bosim ham doim absolyut bosimda bo„lishi kerak. Biz gazdagi molekulalarga nisbatan 
keyingi taxminlarni kilamiz. Bu taxminlar gazdagi molekulalarda oddiyko„rinishni aksini 
ko„rsatadi, lekin biz hozir tasvirlaydigan gazimiz ideal gaz deyiladi. Ideal gaz uchun kinetik 
nazariyaning asosiy postulatlari quyidagilardir: 
1. Har birining massasi m bo„lgan, ko„p N sonli molekulalar to„xtovsiz turli yo„nalishlarda, 
turli tezliklar bilan harakatlanadi. Bu taxmin idishga to„ldirilgan gaz bilan o„tkazilgan 
kuzatishlarimiz bilan mos va Erdagi havo ham og„irlik kuchi yordamida ushlab qoladi. 
2. Molekulalar bir biridan o„rtacha uzoqlikdadir. Ya‟ni, har bir molekulaning diametridan 
ularning o„rtacha soni aytarli kattaroq. 
3. Molekulalar klassik mexanika qonunlariga bo„yn sunadi va ular faqatgina bir biriga 
urilgandagina o„zaro bog„lanadilar. Molekulalar orasidagi urilish o„zaro tortishishi kam bo„ladi, 
potensial energiya kinetik energiya bilan solishtirilganda shu kuch bilan bog„liq.