Molekulyar-kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi. Termodinamika asoslari. Qaytar va qaytmas jarayonlar. Ichki energiya

 
 
(9.17) 
(9.17)- tenglamani (9.14)- ga qo„ysak, natijaviy kuch F (keyingi betning pastki qismida)
1
:
 
 
 
 
(9.18) 
Idish devoriga beriladigan bosim 
(9.19) 
Yoki 
(Ideal gazning bosimi)
(9.20) 
Bu erda 
Al
V

idish xajmi. Bu biz olgan natija, idishga beriladigan bosim molekulyar 
xossalar orqali ifodalangan.
9.19 tenglamani ikkinchi tomonini V ga ko„paytirib, yanada qulayroq ko„rinishda qayta 
yozishimiz mumkin: 
1
 Douglas C, Giancoli. “PHYSICS”. PRINCIPLES WITH APPLICATIONS. Pearson.2014, 367-370 – betlar.
V
v
Nm
P
2
1

Al
v
Nm
A
F
P
2
1


3
2
v
N
l
m
F

2
2
3
x
v
v

2
2
2
z
y
x
v
v
v


2
2
2
2
z
y
x
v
v
v
v



2
2
2
2
z
y
x
v
v
v
v



2
x
v
N
l
m
F


---

(9.21) 
Gaz molekulalarining 
KE
o„rtacha kinetik energiyasi 
2
2
1
v
m
teng. Agar (9.21) tenglamani 
(9.20) tenglama bilan tenglashtirsak, ideal gaz qonunini PV=kNT
(9.22) 
Yoki 
(ideal gaz) 
(9.23) 
Bu tenglama bizga, Ideal gazdagi tartibsiz harakatlanuvchi molekulalarning o‘rtacha 
kinetik energiyasi absolyut haroratga to‘g‘ri proporsional ekanini bildiradi. Harorat 
qanchalik yuqori bo„lsa, kinetik nazariyaga ko„ra, molekulalar shunchalik tezroq 
harakatlanadilar. Bu bog„liqlik kinetik nazariyaning triumflaridan biridir. 
Termodinamika makroskopik jism yoki miroskopik jismlar to„plamidan iborat bo„lgan 
sistema xususiyatlarini va unda sodir bo„ladigan turli xil jarayonlarni, sistemaning 
molekulalardan tashkil topganligiga e‟tibor bermagan holda o„rganadi. 
Jismlar majmuasidan tashkil topgan va tashqi ta‟sirda bo„lishi mumkin bo„lgan sistemaga 
termodinamik sistema deyiladi. Agar sistema tashqi muhit bilan energiya almashinuvida 
bo„lmasa, bunday sistemaga yopiq sistema deyiladi. 
Sistema holatini xarakterlovchi kattaliklarga termodinamik parametrlar deb ataladi
1
(P, V, T, 
ρ va hokazo). 
Vaqt o„tishi bilan termodinamik parametrlar o„zgarmasdan qolgandagi sistema holatiga 
termodinamik muvozanat deyiladi. 
Muvozanat holatlarning uzluksiz ketma-ketligidan iborat bo„lgan jarayonga muvozanatli 
jarayon deb ataladi, sekin o„tadigan jarayonlar muvozanatli jarayon bo„ladi. 
Masalan, porshen bilan bekitib turilgan idishdagi gazning sekin siqilishida muvozanat 
arzimagan darajada buziladi. Nihoyatda sekin siqilsa gazning holati ixtiyoriy paytda 
muvozanatda bo„ladi. 
1. 
Sistemaning bir (P
1
, V
1
,T
1
) holatdan ikkinchi (P
2
,V
2
,T
2
) holatga o„tishi termodinamik 
jarayon (jarayon) deb ataladai. Jarayonlar ikki turga bo„linadi: qaytar va qaytmas. 
1
Douglas C, Giancoli. “PHYSICS”. PRINCIPLES WITH APPLICATIONS. Pearson.2014, 367-370 – betlar 
kT
v
m
KE
2
3
2
1
2


kT
v
m

)
2
1
(
3
2
2
)
2
1
(
3
2
2
v
m
N
PV


---

Jarayon avvaliga bir yo„nalishda, so„ngra unga teskari yo„nalishda sodir bo„lib, bunda 
sistema o„zining boshlang„ich holatiga qaytib kelganida tashqi atrof muhitda hech qanday 
o„zgarish yuzaga kelmasa, bunday jarayonga qaytuvchan jarayon deb ataladi. Aks holda o„tish 
jarayoni qaytmas jarayon deyiladi. 
Qaytuvchan 
jarayonga, 
vakuumda 
joylashtirilgan, 
ishqalanishsiz 
tebranayotgan
mayatnikni haraktlanish jarayonini, vakuumdagi elastik sharchani biror balandlikdan absolyut 
elastik gorizontal sirtga urilishidagi harakatlanish jarayonlarini misol qilishimiz mumkin. Ammo, 
bugungi kunda absolyut vakuum hosil qilish mumkin emasligidan, real sharoitda, mayatnik va 
sharchalarni harakatlanish jarayoni qaytar jarayon bo„lmaydi. Demak, ideal sharoitda ya‟ni
ishqalanishsiz va noelastik urilishsiz sodir bo„ladigan sof mexanik jarayonlar qaytuvchan 
bo„ldai. Real sharoitda esa ishqalanishsiz, hamda absolyut elastik tarzda ro„y beradigan sof 
mexanik jarayonlar sodir bo„lmaydi. Demak, real sharoitda kuzatiladigan issiqlik harakati bilan
bog„liq bo„lgan har qanday jarayon qaytmas jarayondir.
Umuman tabiatda qaytar jarayonlar yo„q. Real jarayonlarni qaytmas jarayon bo„lishligiga 
issiqlik almashinish va gazning bo„shliqqa kengayish jarayonlari yorqin misol bo„ladi. Issiq 
jismdan sovuq jismga issiqlik o„tadi lekin teskarisi bo„lmaydi, xuddi shuningdek gaz bo„sliqqa 
kengaydi, lekin o„z-o„zidan siqilmaydi. Tabiatdagi qaytmas jarayonlarning eng mudhishi 
organizmlarning qarishi va o„lishidir. Sunday qilib, qaytar jarayon - ideallashhtirilgan 
tushunchadir. Ammo, ma‟lum darajada ideallashtirilgan sharoitlarda real jarayonlarni yuqori 
aniqli darajasida qaytar jarayonlar deb qarash mumkindir. Muvozanatli jarayonlar qaytuvchan 
bo„ladi. 
3. Termodinamikaning umumiy tushunchalaridan biri termodinamikaning to„la va ichki 
energiyasidir: 
(9.24) 
W
k
- sistemaning kinetik energiyasi; W
p 
– tashqi kuch maydoni ta‟sirida hosil bo„ladigan
potensial energiya; 
U
- termodinamik sistemaning alohida qismlarini xususiy energiyalarning 
yig„indisi bo„lib, sistemaning harakatiga va tashqi kuch maydonining ta‟siriga bog„liq emas. 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR 
1.Statik va termodinamik usullarni izohlang. 
2.Qanday nazariyaga molekulyar-kinetik nazariya deyiladi va uning asosiy qoidalari qanday? 
3.Molekulalarning massalari va o„lchamlarini qanday ekanligini izohlang? 
4.Molekulaning massasi qanday topiladi? 
5.Molyar massa deb nimaga aytiladi? 
6.Ideal gaz holatini harakterlovchi kattaliklarni izohlab bering. 
U
W
W
W
p
k




---

7.Sel‟siy va Kel‟vin shkalalarini tushuntiring. 
8.Ideal gaz qonunlarini tushuntiring. 
9.Molekulyar-kinetik nazariyaning asosiy tenglamasini keltirib ciqaring. 
10.Absolyut haroratning fizik ma‟nosi qanday? 
11.Qaytmas va qaytuvchi jarayon deb nimaga aytaladi? 
 
 
Foydalanilgan chet el adabiyoti 
[1] Douglas C, Giancoli. “PHYSICS”. PRINCIPLES WITH APPLICATIONS. Pearson.2014, 362-
363, 367-370 – betlar.