“moliya” fanidan O’quv-uslubiy qo'llanma bilim sohalari

Club va Carte Blanche firmalarining ulushi esa sezilarli darajada qisqardi. Shu 
o‘rinda, Bank Americard banki qanday qilib o‘zining monopoliyasini 
yo‘qotganligini ham eslab o‘tish foydadan xoli emas.
Tarixdan ma’lumki, 1958 yildan 1966 yilga qadar, ya’ni 8 yil davo-mida Bank 
of America Kaliforniya shtatining kredit kartochkalari bozorida yakka o‘zi 
hukmronlik qilgan edi. 1961 yildan 1966 yilga qadar bu biznes unga juda katta 
foyda olib kelgan. Biroq, bu umrbod davom etishi mumkin emasdi
49
. 1966 yil 
boshlarida Bank of Americaning kredit kartochkalari bilan ishlash bo‘yicha 
boshqaruv personali ularning raqobatchilari: Kali-forniyaning 4 ta yirik banki 
hamkorlikda bu biznesga kirish niyatida ekanliklari to‘g‘risida tez-tez eshitadigan 
bo‘ldi. O‘zlarining umumiy dasturini ular Master Charge deb nomlamoqchi 
bo‘lishdi. Bungacha Nyu-york banki: First National City Bank of New-York 
(bizning kunlarda Citibank nomi bilan mashhur) transport xarajatlarini va ko‘ngil 
ochish sohasidagi xarajatlarni to‘lash uchun foydalaniladigan kartochkalarning 
savdosi bilan shug‘ullanadigan Carte Blanche firmasini sotib olish to‘g‘risida 
so‘zlashuv olib borayotganligi haqidagi keskin xabarlar ham tarqalgan edi. Bu 
bitim First National Cityga ko‘p sonli savdogarlar va mijozlarni olib kelishi kerak 
edi. Buning natijasida esa bank umumdavlat miqyosida ishlashni boshlar edi (shu 
kungacha biror-bir bank bu bilan maqtana olmagan edi), va shunday qilib, Bank of 
Americaning yana bir jiddiy raqobatchisiga aylanishi mumkin edi. Ayni paytda 
boshqa banklar Bank of Americaning o‘z dasturini Kaliforniyaning tashqarisiga 
ham kengaytirmoqchi ekanligi to‘g‘risida tez-tez eshitadigan bo‘lishdi. Bir necha 
yillik nisbatan jim-jitlikdan so‘ng bank sanoati bo‘lish ehtimoli bo‘lgan hujumlar 
va potensial ishtirokchilar, kredit kartochkalari to‘g‘risidagi turli xil shov-shuvlar 
bilan portladi. Buyuk Depressiyadan so‘ng amalda birinchi bo‘lib banklar bir-
birlari bilan ochiqdan-ochiq raqobatlashish mumkinligi to‘g‘risida o‘ylay 
boshlashdi.
Bu mish-mishlar, o‘z navbatida, 60-yillar oxirida butun mamlakatni qamrab 
olgan kredit kartalarni jo‘natishning buyuk to‘lqiniga sabab bo‘ldi. Sarosima va 
hasadga tushgan bankirlar, amalda u haqda hech narsa bilmasdan va mutlaqo 
tayyorlanmasdan turib biznesga «boshlari bilan sho‘ng‘ishdi». Iste’mol ssudalarini 
taqdim etadigan va taqdim etmaydigan barcha yirik va mayda banklar, bank 
konsorsium
50
lari va ayrim banklar yagona shiddat bilan Everything Cards, Town & 
Country Cards, Midwest Bank Cards, Interbank Cards kabi va boshqa o‘nlab 
unutilib ketgan nomlarni eslagan holda kredit kartochkalarini berishni boshladilar. 
49
Nega bunday xulosa chiqarilmoqda? Buning sabablari nimalardan iborat ekanligini bilasizmi? 
50
«Korsorsium» lotincha «concortium» - sheriklik, birga ishtirok etish. Bir necha banklar yoki sanoat 
korxonalarining qarzlarni birgalikda joylashtirish, yirik moliyaviy yoki tijoriy ishlarni, investitsion loyihalarni 
amalga oshirish uchun tuzilgan vaqtinchalik bitim. Qarang: o‘sha manba. J.II. - B.401. 

---

53 
1966 yildan 1970 yilga qadar bo‘lgan davrda bankirlar mamlakatni kredit 
kartochkalari bilan deyarli to‘ldirib tashladilar. Shu davrga qadar AQSh bu kabi 
holatni ko‘rmagan edi. 
Ushbu harakat faxriylarining ko‘pchiligi hozir o‘tgan asr 60-yilla-rining 
oxiri haqida banklar katta miqdorda ziyon ko‘rgan, jamiyatda sarosima va federal
51
qonunchilikda chalkashliklar avjiga chiqqan ahmoqona bir davr bo‘lganligini 
gapirishadi. Shu bilan birga ularning hammasi, bu aqldan ozishning zaruriyat 
bo‘lganligi to‘g‘risida bir xilda fikrlashar edi. O‘sha yillarning tartibsizligidan 
elektron kredit kartochkalarning zamonaviy tizimi vujudga keldi. Usiz bank kredit 
kartochkalari bugundagiday: pul sohasidagi inqilobning plastik ramzi sifatida hech 
qachon mavjud bo‘lmasligi mumkin edi. 
Shunday qilib, kredit kartochkalarining yirik firma-emitentlari o‘rtasidagi 
raqobat tufayli, mijozlarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlar deyarli katta emas. 
Hozirgi davrda sayohat qilishga jo‘nayotgan ko‘pchilik odamlar uchun kredit 
kartochkalaridan foydalanish nafaqat qulay, balki yo‘l cheklariga qaraganda 
foydaliroqdir. 
Oxirgi mulohaza bizni moliyaviy innovatsiyalarga nisbatan yana bir fikrga 
olib keladi. Odamlar ehtiyojining va moliyaviy xizmatlar ko‘rsa-tadigan 
tashkilotlar o‘rtasidagi ta’sirning tahlili, moliyaviy tizimda kelgusidagi o‘zgarishlar 
to‘g‘risida bashorat qilishga imkon beradi. Masa-lan, to‘lovning kredit 
kartochkalaridan foydalanish kabi usulining ulkan afzalliklarini hisobga olgan 
holda, yo‘l cheklari kelajagi to‘g‘risida o‘ylab ko‘rish kerakmikan? Bu cheklarni 
ham, kalkulyator kashf qilingandan so‘ng, logarifmik lineykaga kelgani kabi taqdir 
kutmayotganmikan?
Kredit kartochkalari – bu shunchaki oxirgi 40-50 yil ichida ishlab chiqilgan, 
iqtisod sohasida odamlarning faoliyat xarakterini tubdan o‘zgartirgan ko‘plab 
moliyaviy mahsulotlar misollaridan biridir, xolos. Barcha ushbu innovatsiyalar 
jami bo‘lib, risk va daromadlilik o‘rtasidagi samarali balans (muvozanat)ni topish, 
shaxsiy investitsiyalarni to‘g‘ri sarflash, shuningdek, mehnatga layoqatli davrda 
mablag‘larni yig‘ish va ularni pensiyaga chiqqanda ishlatishni qo‘shgan holda, 
butun hayoti davomida o‘zining individual ehtiyojlariga tuzatish kiritish 
imkoniyatlarini oshirdi(lar).