Moliyaviy hisob

4-chizma. Xarajatlar hisobi va kalkulyatsiya usullarining guruhlanishi 

Hozirda  xarajatlarni  hisobga  olish  va  mahsulotlar  tannarxini  kalkulyatsiya 

qilish  bо‘yicha  umum  qabul  qilingan  tamoyillar  mavjud  emas.  Shunga  qaramay 

ularni  uch  belgisiga  qarab:  xarajat  ob’ektlari,  xarajatlarni  hisobga  olishning 

                                                 

8

  Шим  Дж.К.,  Сигел  Дж.Г.  М етоды  управления  стоимостью  и  анализа  затрат.  М .:  Информационно  издательский  дом 

“Филинъ”,  1996. 10 с. 

9

  Horngren  Charles  T.,  Kaplan  R.  Relevance Lost: The Rise and Fall of M anagement Accounting.-Boston: Harward  Business 

School Press, 1987. 145 с. 

---

tо‘liqligi  va  xarajatlarning  operativligi  va  nazorati  bо‘yicha  4-chizmadagicha 

guruhlash  lozim  deb hisoblaymiz. 

Xarajatlar  hisobi  va  mahsulotlar  tannarxini  kalkulyatsiya  qilish  bо‘yicha  va 

rejalashtirish  bо‘yicha  amaldagi  me’yoriy  hujjatlar  va  yо‘riqnomalarda  xarajatlar 

hisobi  va  mahsulotlar  haqiqiy  tannarxini  kalkulyatsiya  qilishning  me’yoriy, 

buyurtma, qaytadan hisobga olish, asosiy hisobga olish usullari  kо‘rsatib о‘tilgan.

10

  

Buxgalteriya  hisobida  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  hisobga  olish  va 

mahsulot  tannarxini  kalkulyatsiya  qilishning  asosiy  vazifalariga  quyidagilar 

kiritishimiz  mumkin:   

  iqtisodiy  natijalarini  hisobga  olgan  holda  boshqaruv  qarorlarini  qabul 

qilish  uchun  sub’ektning  ma’muriyatini  zarur  va  etarli  ma’lumotlar  bilan 

ta’minlash; 

  chetga  chiqishlarni  aniqlash  maqsadida  haqiqatda  sarflangan  xarajatlarni 

kuzatish  va  nazorat  о‘rnatish,  ularni me’yoriy va rejadagi hajmi bilan taqqoslash va 

kelgusidagi  iqtisodiy strategiyasini  shakllantirish; 

  ishlab  chiqarilgan  tayyor  mahsulotlarni  baholash  va  moliyaviy  natijalarni 

hisoblash uchun ishlab chiqarilgan  mahsulotlarning  tannarxini  hisoblash; 

 

sub’ektning  tarkibiy  bо‘linmalarining  ishlab  chiqarish  faoliyatining 

iqtisodiy natijalarini  aniqlash  va baholash; 

  uzoq  muddatli  xususiyatga  ega  bо‘lgan-  ishlab  chiqarish  va  texnologiya 

dasturlarining  qо‘llanishi,  ichki  va  tashqi  bozorlarda  sotilayotgan  mahsulotlarning 

turlari  bо‘yicha  rentabellik  darajasi,  asosiy  vositalar  va  tovar-moddiy  zaxiralariga 

quyilgan  kapital  mablaglarning  samaradorligi  va  faoliyati  bо‘yicha  boshqaruv 

hisobi ma’lumotlarini  bir tizimga  keltirish.   

Mahsulotni  tannarx  asosida  baholash  tamoyili  ob’ektiv  haqiqatdir,  chunki  u 

hujjat  ma’lumotlariga  asoslanadi.  Bu  о‘z  navbatida,  korxonaning  bozor 

munosabatlariga  о‘tishida  uning  ishlab  chiqarish  siyosatini  bozor  talablariga 

qaratilishini,  ishlab  chiqarishi  xarajatlarini  kamaytirish  imkoniyatlarni  izlashga 

undaydi.  Bunda  tannarx  salbiy  omillarni  aniqlashga,  kamchiliklarni  oldini  olish  va 

                                                 

10

 O’zbekiston Respublikasi 4 son BHM S “Tovar moddiy zahiralar” O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida  20.11.2002 yil 

486 1 son bilan ro’yxatga olingan.

 

---

xarajatlarni  prognozlashtirish  imkoniyatini  beradi.  

Tannarxning  mohiyati  shundan  iboratki,  bu  kо‘rsatkich  korxona  uchun 

tovarni  ishlab  chiqarish  va  iste’molchiga  etkazish  qanchaga  tushdi,  degan  savolga 

javob  beradi.  Tannarxning  muhim  jihati  shuki,  u  ob’ektiv  xususiyatga  ega  bо‘lib, 

uni  tartibga  solish  bо‘yicha  me’yoriy  hujjatlarning  bor-yо‘qligi,  buxgalteriya 

xizmatining  uni aniqlash  hohishi  yoki imkoniyalari  kabi shartlarga  bog‘liq emas. 

Xarajatlar  hisobining  nazariyasi  va  amaliyotida  birgina  «tannarx» 

tushunchasigina  mavjud  emas.  Uning  mazmuni  quyidagi  omillar  ta’sirida 

о‘zgarishi  mumkin:  mahsulotning  tayyorlik  darajasi  va  uning  sotilishiga  qarab, 

yarim  tayyor  mahsulot,  omborda  saqlanayotgan  mahsulot  va  sotilgan  mahsulot 

tannarxlari;  mahsulot  miqdoriga  qarab,  mahsulot  birligining,  butun  ishlab 

chiqarilgan  mahsulotning  tannarxi;  joriy  xarajatlarni  kalkulyatsiya  ob’ektining 

tannarxiga  kiritish  tо‘liqligiga  qarab,  tо‘liq  amaldagi  tannarx  va  cheklangan 

tannarx;  tannarxni  shakllantirishning  tezkorligiga  qarab  amaldagi  yoki  me’yoriy, 

rejali  tannarx  farqlanadi. 

Tannarxni  faoliyat  va  mahsulot  turlari,  sotish  bozorlari,  mintaqalar  hamda 

xaridorlar  bо‘yicha  kalkulyatsiya  qilish  kerak.  Sarflarni  shakllantirish  usullari 

tannarxni  kalkulyatsiya  qilish  jarayoni  bilan  uzviy  bog‘liq  bо‘lib,  bu  jarayon 

о‘zining  muhim  xususiyatlariga,  jumladan,  sohaviy xususiyatlariga  ega. 

Mahsulot  tannarxini  tashkil  etuvchi  qismlar  nafaqat  о‘z  tarkibiga  kо‘ra, 

shuningdek,  mahsulot  ishlab  chiqarish  ahamiyatiga  kо‘ra  ham  turlichadir.  Ba’zi 

birlari  uni  tayyorlash  va  ishlab  chiqarish  bilan,  boshqalari  ishlab  chiqarishni 

boshqarish  va  unga  xizmat  kо‘rsatish  bilan  bevosita  bog‘liq  bо‘ladi.  Uchinchi 

toifasi esa amaldagi  qonunchilik  bо‘yicha sarf-xarajatlarga  kiritiladi. 

Ishlab  chiqarish  xarajatlari  hisobi  yuritiladigan  yо‘nalish-ishlab  chiqarish 

xarajatlarining  alohidalangan  va  maqsadli  hisobini  talab  etuvchi  faoliyat  sohasidir. 

Ya’ni,  buxgalteriya  ma’lumotlarining  foydalanuvchilari  biror  sarf-xarajat  haqida 

nimanidir  bilib  olmoqchi  bо‘lsalar,  aynan  shu  narsaning  о‘zi  hisob  yо‘nalishi 

bо‘ladi.  Ishlab  chiqarish  xarajatlari  hisobining  yо‘nalishiga  mahsulot  tannarxi 

kalkulyatsiyasi,  sotish  bо‘limi  ta’minoti  sarflari  kalkulyatsiyasi,  ya’ni  amalda 

---

Biron-bir  mansabdor  shaxsning  ishlatilgan  zaxiralarni  baholash  zaruratini  yuzaga 

keltiradigan  holatlar  misol bо‘lishi mumkin. 

Mahsulot 

tannarxi 

ishlab 

chiqarish 

samaradorligining 

asosiy 

kо‘rsatkichlaridan  biri  hisoblanib,  korxonaga  mahsulot  tayyorlash  qanchaga 

tushganini 

kо‘rsatadi.

11

 

Tannarx 

kо‘rsatkichi  sotish  narxlarini  belgilash, 

mahsulotlar  rentabelligini  hisob-kitob  qilish,  xarajatlarni  pasaytirish  choralarini 

aniqlash  uchun ishlatiladi. 

Mahsulot  (ishlar,  xizmatlar)ni  ishlab  chiqarish  va  sotish  xarajatlarining 

tarkibi  hamda  moliyaviy  natijalarni  shakllantirish  tartibi  tо‘g‘risida  Nizomga 

muvofiq,  mahsulot  (ishlar,  xizmatlar)  ishlab  chiqarish  tannarxiga  bevosita 

mahsulot  (ishlar,  xizmatlar)ni  ishlab  chiqarish  bilan  bog‘liq  bо‘lgan,  ishlab 

chiqarish  texnologiyasi  va  uni  tashkil  etish  bilan  shartlangan  xarajatlar  kiritiladi. 

Ularga  quyidagilar  tegishli  bо‘ladi:  bevosita  va  bilvosita  moddiy  xarajatlar, 

bevosita  va  bilvosita  mehnat  xarajatlari,  boshqa  bevosita  va  bilvosita  xarajatlar, 

shu jumladan,  ishlab  chiqarish xususiyatiga  ega bо‘lgan ustama xarajatlar.   

Mahsulot tannarxini  rejalashtirishda  quyidagi  kо‘rsatkichlar  hisoblanadi: 

- jami  mahsulot tannarxi; 

- bir birlik  mahsulot tannarxi. 

Bir  birlik  mahsulot  reja  tannarxi  rejalashtirilgan  jami  mahsulot  ishlab 

chiqarish  xarajatlari  summasini  rejalashtirilgan  mahsulot  miqdoriga  bо‘lish  orqali 

aniqlanadi. 

Haqiqiy  tannarx  hisobot  yili  oxirida  haqiqiy  ishlab  chiqarish  xarajatlari 

tо‘g‘risidagi  buxgalteriya  hisobi  ma’lumotlariga  asoslangan  holda  aniqlanadi. 

Tannarx  kо‘rsatkichini  taqqoslash  va  tahlil  qilish  uchun  reja  va  haqiqiy  tannarx bir 

xil  usul bо‘yicha aniqlanadi.   

Mahsulotni  kalkulyatsiya  qilishning  bir  qancha  usullari  mavjud.  Zamonaviy 

iqtisodiy  adabiyotlarda  kalkulyatsiya  alohida  olingan  mahsulot  (ish,  xizmat)lar 

birligi  tannarxining  iqtisodiy hisob-kitoblari  tizimi  sifatida  ta’riflanadi.

12

 

Kalkulyatsiya  jarayonida  ishlab  chiqarish  xarajatlari  ishlab  chiqarilgan 

mahsulotlar  miqdori bilan  taqqoslanadi va bir birlik  mahsulot tannarxi  aniqlanadi.   

                                                 

11

 G‘ulomova  F.G‘. Buxgalteriya hisobini mustaqil o‘rganish uchun qo‘llanma. T.: “NORM A”., 2009. 343-bet. 

12

 Полковский Л.М . Основы управленческого учета: Учебное пособие.  – М .: Экономика и финансы,  2003. 71 с. 

---

Buxgalteriya  hisobida  ishlab  chiqarish  xarajatlari  analitik  hisobi  va  tannarx 

kalkulyatsiyasining  muhim  tarkibiy  qismlari  sifatida  “standart-kosting”  (normativ 

usul), “direkt-kosting”  va “AVS” usullari  bо‘lishi kerak.

13

  

“Standart-kosting”  tizimi  –  bu  xarajatlar  hisobi  va  tannarxni  aniqlash  tizimi 

bо‘lib,  unda  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar  (ishlar,  xizmatlar)  tannarxi  avvaldan 

puxta,  obdon  hisoblab  chiqilgan  normativ  xarajatlar  yordamida  baholanadi,  keyin 

esa haqiqiy qilingan  xarajatlar  bilan  taqqoslanadi.

14

 

Mazkur  davr  uchun  haqiqiy  xarajatlar  ham  javobgarlik  markazi  bо‘yicha 

olib  boriladi.  Normativ  va  haqiqiy  xarajatlarni  taqqoslash  orqali  chetlanishlar 

aniqlanadi.  Haqiqiy  tannarx  quyidagi  formula asosida aniqlanadi:

15