Монография Тошкент "iqtisod-moliya" 2020

1.1-жадвал 
Хорижий давлатларда мактабгача таълимнинг вариатив шакллари 
Давлат 
Илк ёшдаги болаларни 
тарбиялаш ва таълим 
соҳасидаги давлат сиёсати 
Мактабгача таълим ва 
тарбиянинг мақсад ва 
вазифалари 
Таълим ва тарбиянинг 
шакллари, болаларнинг ёши 
Мактабгача ва 
умумий бошланғич 
таълимнинг 
изчиллиги 
Буюк 
Британия 
Мактабгача 
таълим 
устуворликка фақатгина 1996 
йилда, 
мактабгача 
таълим 
тизими тўғрисидаги қонун 
қабул қилингандагина эришди. 
Болалар боғчаларида таълим 
стандартлари ва сифатини 
ошириш унинг мақсади эди. 
МТТ 
икки 
томонлама 
бўйсунади: 
1. 
Таълим бўйича таълим 
ва илм департаментларига; 
2. 
Кундузги 
парваришнинг 
турли 
шаклларини ташкил қилиш 
учун 
– 
ижтимоий 
хизматларнинг 
муниципал 
департаменти 
Мактабгача тайѐрлов дастури 
(TheEarlyYearsFoundationStage 
- 
EYFS) 
Буюк Британия 
ҳукуматининг 
боланинг 
ижтимоий 
таъминоти 
тўғрисидаги Фармонининг 39-
бўлимида белгилаб қўйилган 
(TheChildcare Act 2006). 2000 
йилда 
мактабгача 
таълим 
Англияда 
расман 
таълим 
Давлат мактабгача таълим 
ташкилотлари 3-5 ѐшдаги 
болаларга мўлжалланган ва 
таълим ҳамда тарбиянинг 
олтита таянч мазмунини 
ифодалайдиган 
ягона 
миллий 
дастур 
асосида 
ишлашлари шарт: 
- шахсий-ижтимоий 
ва 
эмоционал; 
- нутқий; 
- математик; 
- жисмоний; 
- ижодий; 
- атрофдаги 
олам 
билан 
танишув 
Англия ва Уэльсда давлат 
мақсадлари, 
ўқитишнинг 
дастур 
ва 
методлари 
шакллантирилган, ҳар бир 
бола ўзининг потенциал 
имкониятларидан фойдала-
ниши, масъулиятни олиши 
ва 
катталар 
ҳаѐти 
тажрибасини 
ўрганиши 
учун мувозанатлашган ва 
кенг маънавий, ахлоқий, 
жисмоний ва ақлий таълим 
2 ойликдан 5 ѐшгача бўлган 
болалар турли хил мактабгача 
таълим 
ташкилотларига 
боришлари мумкин:
- кундузги яслилар; 
- ясли мактаблар;
- синф ва марказлар; 
- ўйин ва мактабгача гуруҳлар; 
- бошланғич мактаблар қошида 
илк синфлар 
Ташкилотнинг турига қараб 
болалар у ерда бир неча 
соатдан бутун кун давомигача 
бўлишлари мумкин. Кўпчилик 
болалар мактабгача таълим 
ташкилотларида 
ярим 
кун 
бўлишади, яъни, 9.00 дан 12.30 
гача, ѐки 13.00 дан 16.30 гача. 
Агар 
мактабгача 
таълим 
ташкилоти мактабдан алоҳида 
мавжуд бўлса, у ҳолда у 8.00 
дан 18.00 гача очиқ бўлади. 
Болалар унча катта бўлмаган 
гуруҳларга 
бирлашишган: 
кичик болалар – 6 тагача, 3-5 
ѐшдаги болалар – 10 тагача. 
Болалар боғчаларидан ташқари 
болаларга қаровчи марказлар, 
1988 йилда болаларни 
бошланғич 
мактабга 
қабул 
қилишда 
болалар-нинг 
психик 
ривожланиш 
даражасининг 
таянч 
баҳосини ҳам белгилаб 
берган таълим тўғриси-
даги қонун ўз кучига 
кирди. 
Англия, Шотландия, ва 
Уэльсда 
мажбурий 
таълим 
5 
ѐшдан, 
Шимолий Ирландияда 
4 
ѐшдан, 
болалар 
давлат 
бошланғич 
таълим 
мактабларига 
ўқишга 
қабул 
қилинганларида 
бошланади. 
Бундай 
таълим 
муддатлари 
Европада 
энг 
эрта 
ҳисобланади. 
Асосий 
мактабда болалар 5-16 
ѐшдаги 
болалар 
ўқишади, 
лекин 
кўпчилик 
мактабга 
эртароқ ҳам боришади. 

---

26
тизининг 
“таянч 
босқичи” 
мақомини олди. 
Мактабгача тайѐрлов дастури 
болани 
ижтимоий 
ҳимоя 
қилиш ва уни ўқитиш ҳамда 
тарбиялашга 
қўйиладиган 
талаблардан иборат қоидалар 
мажмуасидир ва бу қоидаларга 
барча 
мактабгача 
таълим 
ташкилотлари ҳамда мажбурий 
таълим ѐшигача – 5 ѐш – 
етмаган 
болалар 
билан 
ишлаѐтган барча шахслар риоя 
қилишлари 
шарт 
деб 
кўрсатилган. 
Англияда 
тахминан 6%, Шотландияда 
4% болалар давлатдан ҳеч 
қандай 
ѐрдам 
олмасдан 
хусусий 
мактабларга 
боришади 
олишга ҳаққи бор (1990). 
Асосий 
эътибор 
ишни 
режалаштиришда катталар 
жамоасининг 
барча 
аъзолари 
ўртасида 
мажбуриятлар тақсимотини 
ўз ичига оладиган, таълим 
мазмунига 
керакли 
ўзгартиришлар 
киритиш 
учун 
муҳокамаларга 
берилган. 
Бола таълими – бу энг 
аввало, 
унинг 
одамлар, 
моддалар ва билимлардан 
ташкил топган атрофидаги 
олам 
билан 
ўзаро 
алоқасидир. Ўқитиш дастур 
қоидаларининг 
амалий 
текшируви ва ҳар бир 
боланинг 
ривожланиши 
хусусиятларини кузатишдан 
иборат. Дастурни амалга 
ошириш учун қуйидагилар-
дан кенг фойдаланилади:
- дидактик ўйинлар; 
- мусиқа ва катталарнинг 
ҳикояларини тинглаши; 
- кузатилаѐтган ҳодисалар-
нинг таҳлили, катталар ва 
болаларни 
жалб 
қилган 
ҳолда музокаралар ташкил 
этиш;
- ўрганилаѐтган ҳодисани 
ҳар томонлама билиш учун 
энагалар 
институти, 
ўйин 
гуруҳлари ва шу каби бошқа 
ташкилот ва муассасалар бор. 
Мактабгача бўлган таълим 
жарѐнида 
болалар 
бир 
вақтнинг ўзида бир нечта 
мактабгача 
таълим 
ташкилотларига 
боришлари 
мумкин 
Бошланғич мактабни 11 
ѐшда, Шотландияда эса 
12 ѐшда тугатишади ва 
кейин ўрта мактабга 
ўтишади. 5-11 ѐшдаги 
болаларга 3 та асосий 
фан ўқитилади (инглиз 
тили, табиий фанлар, 
математика), 
шунингдек, технология, 
санъат, мусиқа, тарих, 
география, 
улар 
жисмоний ва диний 
тарбия оладилар. Ўқи-
тишнинг 
қандай 
ташкил 
этилишидан 
қатъий назар 5-7 ѐшли 
болаларнинг 
синф 
хоналарида 
болалар-
нинг ўзлари истаган 
ѐки 
маълум 
бир 
фаолият учун тарбиячи 
танлаб 
берган 
машғулот билан кичик 
гуруҳларда 
машғул 
бўлишлари 
учун 
кўпгина 
ўйинчоқлар, 
конструкторлар, 
қурилиш 
материал-
лари, ролли ўйинлар, 
расм 
чизиш 
учун 
бурчаклар бор 

---

27
турли хил фаолиятлар; 
- болаларни улар индиви-
дуаллигининг намоѐн бўли-
шини рўйхатга олиш ва 
назорат қилиш ва фаолиятни 
режалаштириш.
Мактабгача таълим дастур-
лари бир нечта асосий 
тамойилларга амал қилади: 
1. 
Болалик ўз ҳолича 
қадрлидир, 
у 
шунчаки 
ҳаѐтнинг 
келгуси 
поғонасига 
тайѐргарликка 
ўқитиш 
эмас, 
балки 
ҳаѐтнинг бир қисмидир; 
2. 
Бола – ҳар томонлама 
ривожланиши ўзаро боғлиқ 
бўлган бир яхлитлик сифа-
тида 
қабул 
қилинади, 
шунинг 
учун 
ўқитиш 
алоҳида 
предметларга 
бўлинмайди; 
3. 
Ўқитишда 
ички 
рағбатлантириш салмоқли 
ўринга эга, чунки бола ўз 
ташаббуси билан ўқийди 
(ѐки ўқимайди), у ташқи 
таъсир қилувчи омиллардан 
ҳоли. 
4. Мустақиллик ва интизом 
муҳимдир, 
болалар 
ўз 
тажрибаларига эга бўлган-
ларидагина ўқитиш самара-
лидир; 

---

28
5. Таълим 
болалар қила 
олмайдиган ишлардан эмас, 
аксинча, улар қила оладиган 
ишлардан бошланади; 
6. Ҳар 
бир 
бола 
салоҳиятлидир, фақат бу 
салоҳият қулай шароитларда 
ривожланади, бу ўринда 
бола 
алоқа 
ўрнатадиган 
катталар ва бошқа болалар 
муҳим аҳамиятга эгадир 
Ирландия
Ирландиянинг 
мактабгача 
таълим тизими нисбатан ѐш 
тизимдир. Қарорлар, асосан, 
давлат ва маҳаллий миқѐсда, 
шунингдек, 
ота-оналарнинг 
ташаббуслари билан қабул 
қилинади 
Ирландияда 
мактабгача 
таълим тарбия борасидаги 
муаммоларни ҳал қилишда 
бошқа 
давлатлар 
тажрибала-рига таянишади, 
шунинг учун илк ѐшдаги 
оила тарбиясини қўллаб-
қувватлашга 
бўлган 
замонавий 
тасаввурларга 
жавоб берадиган бир қатор 
қоидалар тузилди: 
- 
бола 
парваришида 
оналарга ѐрдам беришнинг 
турли шаклларини яратиш; 
- 
мактабгача 
ѐшдаги 
болалар тарбиясида турли, 
синалган, шу билан бирга 
қуйи 
ташкилотлар 
ташаббуси билан яратилган 
янги методларни қўллаш 
- мактабгача тарбия тизими-
га профессионал кадрларни 
тайѐрлаш 
Кундузги парвариш гуруҳлари 
кўнгилли 
тарбиячилар, 
иштиѐқманд 
ота-оналарни 
жалб қилган ҳолда ташкил 
этилади, бунда давлат улар 
билан бир ѐки ундан ортиқ 
бўлган муддатга шартнома 
тузади 
ва 
уларни 
молиялаштиради. 
Ўйин 
гуруҳларига 
болалар 
ўз 
оналари билан боришади ва у 
ѐқдаги ҳар бир машғулот 
тарбиячи назорати остида 2-3 
соат давом этади 

---

29
- ривожланишида нуқсони 
бўлган болаларни нормал 
ривожланаѐтган 
болаларнинг 
гуруҳ 
ва 
синфларига 
интеграция 
қилиш, ҳамма болалар учун 
тенг шароитлар яратиш, шу 
жумладан, тўлиқ бўлмаган, 
қамбағал ва нохуш оилалар 
фарзандларига 
ҳам, 
давлатлараро, 
маҳаллий 
ҳукумат, 
ота-оналар, 
тарбиячилар 
билан 
ҳамкорлик ва шерикчилик 
қилиш, барча манфаатдор 
томонларнинг 
ўзаро 
алоқаси 
Германия 
Болалар боғчалари маҳаллий 
ҳукумат, хусусий шахс ѐки 
черковларга тегишли бўлиши 
мумкин. Болаларни ўқитиш ва 
тарбиясини 
ташкил 
этиш 
Маданият Вазирлиги билан 
муҳокама 
қилинади. 
Молиялаштириш коммуна ѐки 
черков бюджетидан амалга 
оширилади. Оилалар билан 
ижтимоий 
ишлашга, 
ота-
оналар ва болалар учун 
маслаҳат марказлари, оммабоп 
адабиѐт 
ва 
соғлом 
овқатланишга катта эътибор 
қаратилади 
Мактабгача таълим ташки-
лотлари учун ягона дастур 
йўқ. 
Болалар 
боғчаси 
ходим-лари ўз ишининг 
концепция-сини 
ўзлари 
ишлаб 
чиқиша-ди. 
Германияда, 
айниқса, 
тарбиячининг 
феълидаги 
эмпатик хусусият ниҳоятда 
қадрланади. 
- бу 
ўзини бошқа бир 
одамнинг 
ўрнига 
қўя 
билиш, унга тўлалигича 
ҳамдард 
бўлиш 
ва 
зиддиятга кириша олиш ва 
уни ҳал қилиш; 
- ўз нуқтаи назарини ҳимоя 
Асосан МТТ да болалар ярим 
кун бўлишади; 12% яқин МТТ 
лари куни билан ишлашади;
3 ѐшгача бўлган болаларнинг 
оз 
қисми 
яслига 
бориш 
имкониятига эгалар. Болалар 
боғчаларига 
3-6 
ѐшли 
болаларни олишади. Болалар 
билан кўп шуғулланадиган 
(функционал-йўналтирилган) 
ва болалар ўз ҳолига қўйилган 
(вазиятга 
йўналтирилган) 
болалар 
боғчалари 
бор. 
Болалар 
боғчаларининг 
тарбиячилик 
жараѐни 
марказида: 
– эркин ўйин ва мулоқот (стол 
Мактабга 
махсус 
тайѐр-гарлик 
йўқ, 
лекин деярли ҳамма 
болалар ҳеч бўлмаса 
қандайдир 
давр 
оралиғида 
болалар 
боғчаларига боришади. 
6-10 
ѐшли 
болалар 
ягона 
бошланғич 
мактабига боришади, 
кейинчалик 
эса 
ўзлаштириш 
кўрсаткич-ларига қараб 
умумий, реал мактаб 
ѐки 
гимназияларга 
тақсимланишади, 
ўзлаштириш 

---

30
қила олиш, асослар топиш 
ва ақлга бўйсуниш (Hans-
Dieter 
Schmidt, 
Sabine 
Naumann, 
Heidi 
Colberg-
Schrader). 
Германиялик кўпгина олим-
лар интенсив таълим қисқа 
муддатли ижобий натижа 
беради, лекин узоқ муддатга 
ҳеч қандай таъсир кўрсат-
майди, кундалик ҳаѐтда 
интенсив 
яшаш, 
шу 
жумладан 
ѐш 
бўйича 
аралаш группаларда ҳам, 
болалар 
ва 
айниқса 
ижтимоий нохуш оилалар 
фарзандлари учун кўпроқ 
аҳамиятлидир деган фикрни 
олға сурмоқдалар 
ўйинлари, 
конструкторли 
ўйинлар, ролли ўйинлар) 8.00 
дан 10.00 гача;
- гуруҳ ва кўчадаги фаолият 
(кўп ҳаракатли ўйинлар, қўл 
меҳнати, 
расм 
чизиш, 
иллюстрацияли 
китобларни 
ўқиш) 11.00 гача;
- сайр ва эркин ўйинлар, 12.00 
гача, 
ота-оналар 
фарзандларини 
олиб 
кетгунларигача. 
Бола МТТ га куннинг иккинчи 
ярмида борганида кўрсатилган 
схема тўлалигича қайтарилади 
кўрсаткичи 
паст 
бўлганида эса, махсус 
мактабга. Шунинг учун 
бошланғич 
мактабни 
яхши 
тамомлаш 
ниҳоятда 
муҳимдир. 
Кўпгина 
болалар 
мактабдан 
кейин 
болалар 
боғчаларига 
боришади. У пайтга 
қадар 
мактабгача 
ѐшдаги 
болалар 
уйларига тарқаган, ва 
мактаб 
тарбияланувчиларини 
махсус 
тарбиячилар 
кутиб турган бўлишади 
Туркия 
1932-йилда Республика деб 
эълон 
қилинганидан 
бери 
мактабгача тарбия тизимининг 
мақсадлари эълон қилинди: 
қаров, саломатлик, таълим. XX 
асрнинг 
80-90 
йилларига 
келиб олимлар, жамоатчилик 
ва таълим органлари диққат 
маркази болаларнинг кундузги 
парвариши сифати ва таълим 
мақсадларига 
кўчди. 
Маърифат 
вазирлиги 
қошидаги Таълим Кенгаши 
таълим дастури ва мазмунини 
ишлаб чиқади (шу жумладан 
Мактабгача 
таълим 
мақсадлари миллий таълим 
принципларига мос: 
- атрофдаги оламни ташкил 
этиш (болаларни жисмоний, 
ақлий, 
эмоционал 
ривожланишини 
таъминлайди ҳамда болалар 
хулқида ижобий одатларни 
шакллантиради); 
- болаларни 
мактабда 
ўқишга тайѐрлаш;
- нохуш оилалар фарзандла-
рига 
нормал 
ижтимоий 
шароитлар яратиш; 
Мактабгача 
таълим 
янги 
туғилгандан бошлаб 6 ѐшгача 
(мажбурий 
мактаб 
таълимининг бошланиш ѐшига 
қадар) бўлган болалар учун 
бор. 
Мактабгача 
ѐшдаги 
болалар учун ясли, хусусий, 
фабрика, 
тажриба-синовли 
болалар боғчалари бор. Кун 
тартиб қуйидагича: 
- болаларни 
қабул 
қилиш 
(8.00-10.00); 
- нонуштага 
тайѐргарлик, 
нонушта, тозалаш ишлари
(10.00-10.45);
5 ѐшли болалар учун 
мактаблар 
қошида 
тайѐрлов 
синфлари 
ташкил этилади, лекин 
уларга 
бориш 
мажбурий 
эмас. 
Мажбурий бошланғич 
таълим бепул давлат 
мактабларида 
6-14 
ѐшли 
болаларни 
қамраб олади, уларни 
тамомлаган болаларга 
диплом берилади 

---

31
мактабгача 
таълим 
ташкилотлари 
учун 
ҳам). 
Ҳукумат томонидан бирламчи 
масалалар 
сифатида 
қуйидагилар 
қўйилди: 
мактабларни 
замонавий 
жиҳозлар, 
компьютерлар, 
лабораториялар 
билан 
таъминлаш, 
иқтидорли 
болалар 
учун 
дастурлар 
яратиш 
- тўғри турк тилини ривож-
лантириш 
- 
нутқни 
ривожлантириш 
(10.45-11.15);
- ўйинлар (11.15-11.30);
- мусиқа (11.30-11.45);
- хожатхонага 
бориш, 
тушликка 
тайѐргарлик, 
тушлик, тозалаш ишлари, дам 
олишга тайѐргарлик (11.45-
13.15); 
- дам олиш (13.15-15.00); 
- иккинчи 
тушлик, тозалаш 
ишлари (15.00-15.45);
- ўқитишни бошлаш (15.45-
16.15);
- ўйин ва уйга қайтиш ( 18.00 
га қадар) 
Финландия 
Ёш болаларни парваришлаш 
тўғрисидаги 
қонун 
акти 
Финляндияда 
1973-йилда 
қабул қилинган ва 1983-йилда 
қайта кўриб чиқилган 
Боланинг 
ѐши 
ва 
индивидуал эҳтиѐжларидан 
келиб 
чиққан 
ҳолда 
жавмоавий 
мактабгача 
таълим умуммаданий талаб 
ва анъаналарни инобатга 
олган ҳолда болаларнинг 
жисмоний, ижтимоий ва 
эмоционал ривожланишига 
ѐрдам беради, шунингдек, 
бола шахсиятининг эстетик, 
интеллектуал 
ва 
диний 
шаклланишига ѐрдам беради 
Финляндияда 
болалар 
боғчалари 
ҳар 
хил 
давомийликда ишлайди:
- кун давомида шлайдиганлари 
6.30 ѐки 7.00 дан 17.00 ѐки 
18.00 гача; 
- 4 соатлик овқатлантиришсиз 
ташкил 
этилган 
ўйин 
гуруҳлари, бу ерда болалар 
билан 
ўйнашади, 
сайр 
қилишади, шуғулланишади; 
- болани бутун тунга қолдирса 
бўладиган МТТ лар. 
Ҳар бир гуруҳда ѐшга қараб 12 
дан 21 тагача бола бўлиши 
мумкин (3 ѐшдан кичик бўлган 
бола иккита ўринни эгаллайди 
деб ҳисобланади, чунки, ундай 
Ҳозирги 
кунда 
қонунчилик 
бўйича 
барча 6 ѐшли болалар 
болалар 
боғчасидаги 
тайѐрлов 
гуруҳидаги 
ѐки 
мактабнинг 
тайѐрлов 
синфидаги 
ўринга ҳақлари бор 

---

32
болалар икки ҳисса кўроқ 
эътибор талаб қилишади) 
Франция 
06.09.1990 йилдаги Оналик 
мактаби тўғрисидаги № 90-788 
сонли “Кичик ва бошланғич 
ѐшдаги 
болалар 
учун 
мактабларни ташкил этиш ва 
фаолиятини 
йўлга 
қўйиш 
тўғрисида”ги Қонун. 
Қонунда қуйидаги масалалар 
белгиланган: 
- жисмоний, ахлоқий, ақлий 
ривожланиш 
учун 
зарур 
шароитларни яратиш; 
- ўз 
тенгдошлари 
билан 
мулоқотнинг 
дастлабки 
кўникмаларини 
шакллантириш; 
Оналар мактаби, шунингдек, 
болаларни ѐзув, ҳисоб, ўқиш 
билан 
таништиришни 
ҳам 
амалга 
оширади. 
Расмий 
йўриқномада 
болаларнинг 
кундалик 
келиши 
ва 
парвариши, уларни таъминлаш 
шароитлари, рағбатлантириш 
ва жазолаш рўйхати, тарбиячи 
ва маъмурият мажбуриятлари, 
керакли ҳужжатларни юритиш 
қоидалари 
батафсил 
ѐритилган. 
Оналик 
мактабининг асосий дидактик 
йўриқномаси бўлиб “Оналик 
мактаби тарбиячиикаси” (1973) 
Бошланғич 
таълим 
босқичида 
таълим 
мақсадалари қуйи-дагиларда 
намоѐн бўлади: кундалик 
мураккаб 
ҳаѐтда 
учраб 
турадиган 
турли 
ва-
зиятлардан чиқиб кетиш 
маҳоратини ишлаб чиқишда 
зарур бўладиган жисмоний, 
ижтимоий, хулқий, ақлий 
кўникмаларини 
ривожланти-риш. Методик 
тавсияларда турли ѐшдаги 
болаларнинг 
етарлича 
бандлигини 
таъминлашга 
ҳамда болаларнинг хона 
ичида ҳам бир-бирига, ҳам 
машғулотларга 
халақит 
бермасликларига 
алоҳида 
эътибор 
қаратилган. 
Боланинг 
индивидуал 
психо-физиологик 
ривожланишига 
тарбиячилик цикли кўпроқ 
мос келади 
ХХ асрнинг 60-йилларидан 
бошлаб 
Францияда 
бола 
парваришига ѐрдам беришнинг 
турли 
шакллари 
ташкил 
этилди: 
ота-оналар 
уюшмалари, хусусий болалар 
боғчалари, энагалар институти, 
давлат ва оила яслилари, турли 
тарбиячилик 
йўналишларда 
давлат МТТ лари. 
Ҳозирги кунда МТТ ларнинг 
бир нечта типлари мавжуд 
(гуруҳларга 
бирлашиш 
ѐш 
бўйича амалга оширилади): 
- илк ѐш гуруҳи (2-4 ѐш); 
- ўрта гуруҳ (4-5 ѐш); 
- катта гуруҳ (5-6 ѐш); 
- оналик мактаби, болалар бир 
кунда 6 соат давомида болалар 
боғчасида бўлишади (8.15 дан 
11.15 гача ва 14.00 дан 17.00 
гача), катта гуруҳларда эрталаб 
иккита ва тушдан кейин битта 
машғулот ўтказилади;
- 
тўлиқ 
кунли 
бўлмаган 
болалар 
боғчалари 
(узоқ 
қишлоқардан бўлган 3-4 ѐшли 
болалар, 
- илк бошланғич синфлар (3-6 
ѐш), 
- илк бошланғич гуруҳлари (4-6 
ѐш) болалар боғчасини очиш 
6 
ѐшли 
болалар 
бошланғич 
мактабга 
боришади, 
дастлаб 
билимлар 
асосининг 
тайѐрлов, 
сўнгра 
элементар 
курсини 
ўтишади 
7-9 
ѐшли болаларга 
ўқитишнинг 3 цикли 
мос келади (ўрта курс, 
биринчи синф, иккинчи 
синф). Синф тахминан 
бир хил ѐшдаги 25 та 
(кўпи билан 35 та) 
боладан ташкил топади. 
Айрим 
вазиятларда, 
таълимнинг 
турли 
даражаларидаги 
болалар учун дастурлар 
аралаш бўлади 

---

33
ҳисобланади. Ундаги назарий 
ишланма 
вв 
ақлий 
ривожлантириш 
методикаси 
Ж.Пиажега тегишли 
учун етарли контингентга эга 
бўлмаган жойларда мактаблар 
қошида, 
- “Илк ѐшдаги болалар учун 
синфлар”, бу шундай бир 
синфли оналик мактабики, 
унда 3 та гуруҳ бирлашади: 
биринчиси – 2-5 ѐшли болалар 
(кичкиналар), иккинчиси – 5-6 
ѐшли 
болалар 
(катталар), 
учинчиси – 6-7 ѐшли болалар.
- очиқ 
болалар 
боғчаси 
лойиҳаси 
(Кристиан 
Ле 
Лиевр)5-6 
ѐшли 
болаларга 
мўлжалланган, нутқ ва ѐзув, 
математика, 
жисмоний 
ва 
ахлоқий тарбия методикаси 
таклиф этилади 
АҚШ 
АҚШ нинг мактабгача таълим 
тизимидаги 
энг 
муҳим 
ҳодисаларидан “Ақлий ѐки 
асосий, 
ибтидо” 
(1964) 
лойиҳаси бўлди 
Асосий мақсадлари: 
- жисмоний кўникма ва 
соғликни ривожлантириш; 
- эмоционал ва ҳиссий, 
когнитив 
билимларнинг 
ривожланишини қўллаш; 
- келгуси ўқишда муваффа-
қиятга 
олиб 
келадиган 
кўрсатма 
ва 
натижани 
шакллантириш; 
- болалар ва уларнинг ота-
оналарида жамият олдида 
маъсулият 
ҳиссини 
шакллантириш; 
- қамбағалларга ѐрдам бе-
ришда жамоанинг қўллаб-
Болалар 
боғчалари 
(kindergartens) 
– 
мактабга 
тайѐрлов 
синфлари 
мактабларга 
бириктирилган. 
ХХ 
асрнинг 
–йилларида 
“болалар мактаблари, энагалар 
мактаблари” (nursery schools) 
ѐки 
“мактабгача 
таълим 
ташкилотлари” 
шакллана 
бошланди, дастлаб улар ўрта 
қатлам ташаббуси билан билан 
ташкил этилган ва ўз олдига 
турли мақсадларни қўйган: 
оилага йўналтириш (болалар ва 
катталарга мулоқот қилишга 
имкон берадиган ота-оналар 
Болалар боғчаси ва 
бошланғич 
мактаб 
ўзаро 
эркинлик 
ва 
тартиб, эркин ўйин ва 
структурали фаолият, 
шафқатлилик 
ва 
интизом 
билан 
мувозанатлашган 

---

34
қувватлаши;
- болада ва оилада ўз-ўзини 
ҳурмат қилиш ва шаънини 
ҳимоя қилишни ривожлан-
тириш 
кооперативлари); 
боланинг 
истиқболига 
йўналтириш 
(тўғри 
овқатлантириш 
дастурини амалга ошириш, 
соғлиқни 
сақлаш) 
ѐки 
изланишга 
йўналтирилган 
(университетлар қошида). 
Болалар боғчаларининг иш 
вақтлари қуйидагича: 7.00 да 
болалар 
боғчаси 
очилади 
(кўпинча ота-оналар болалар ва 
тарбиячилар 
билан 
ўйнаб, 
суҳбатлашиб бирмунча вақт 
ўтказишади, болалар бино ѐки 
кўчада ўйинчоқлар ѐки бошқа 
нарсалар 
билан 
эркин 
ўйнашади); 12.30 да болалар 
боғчасида ярим кун бўладиган 
болаларни 
оналари 
олиб 
кетишади, қолганлари эса 17.30 
гача қолишади 
Канада 
Болалар боғчалари – бу давлат 
мактаблари тизимининг бир 
қисми 
ва 
ўқув 
йили 
бошланганида 
1 
сентябрь 
ҳолатига 5 ѐшга етган болалар 
учун мажбурий ҳисобланади 
Болалар боғчасида ўқитиш 
натижалари 
болалар 
боғчасидан 
бошлаб 
то
8-синфгача бўлган даврда 
келгуси режалаштиришдаги 
дастлабки қадамлар бўлиб 
ҳисобланади. 
Болалар 
боғчасида 
ўқитишда 
дастлаб 
болаларнинг 
ривожланиш 
даражаси 
ҳар 
хил. 
Ўқитишдан 
кутилаѐтган 
натижа ўқитишнинг олтита 
Мактабгача таълим 5 ѐшгача 
бўлган болаларни ўқитишнинг 
барча 
шаклларини 
қамраб 
олади, 
унга 
илк 
ѐшдаги 
болалар 
учун 
дастурлар, 
ўйинли 
мактаб, 
болалар 
боғчаси 
киради. 
Канадада 
тайѐрлов мактабларининг бир 
нечта типлари бор:
- фойда 
келтирмайдиган 
бирлашмалар/кооперативлар 
(тарбиячилар 
билан 
бир 
қаторда тарбиячи сифатида 
Болалар 
боғчасини 
битириш вақтига келиб 
болалар 
ўқитишнинг 
олтита соҳанинг ҳар 
бирида ўз ютуқларини 
намоѐн 
қилишлари 
режалаштирилган 

---

35
соҳасида намоѐн бўлган: 
шахсий ва ижтимой фарқ, 
математика, тил, илм ва 
технология, 
соғлиқни 
сақлаш ва жисмоний тарбия, 
тасвирий санъат 
кўнгилли 
ота-оналар 
ишлашади); 
- черковлар 
қошидаги 
мактаблар 
(диний 
ҳамжамиятлар, диний таълим 
ҳам қўшилиши мумкин); 
- маҳаллий 
уюшма мактаб-
лари; 
- хусусий 
мактаблар 
ва 
Монтессори мактаблари (2,5-6 
ѐшли) 
Хитой 
1976 йилдан – модернизация 
ва иқтисодий ривожланиш 
даври. 
Маориф органлари, малака 
ошириш тизими тикланди ва 
мустаҳкамланди, 
таълим 
сифатига алоҳида эътибор 
қаратилди. 
ХХ 
асрнинг 
80-йилларида 
АҚШ, Япония тажрибаларига 
таяниш бошланди, ҳозирги 
кунда 
Хитойнинг 
МТТ ларнинг хилма-хиллиги 
ошди. 
Хитойда 
ўз 
анъаналарини сақлаган ҳолда 
чет эл тажрибасига таяниб иш 
юритилади 
Мактабгача 
таълим 
мазмунининг 
устувор 
йўналишларида 
асосий 
мақсадлари акс этган: 
- гигиеник 
кўникмаларни 
сингдириш; 
- жисмоний тарбия; 
- нутқни 
ривожлантириш, 
луғат бойлигини кенгайти-
риш; 
- математик тушунчаларни 
шакллантириш; 
- табиат 
ва 
жамият 
тўғрисида 
тасаввурни 
шакллантириш; 
- ахлоқни 
шакллантириш: 
Ватанга, халққа, оилага, 
болалар боғчасига, тарбиячи 
ва дўстларига муҳаббат, 
альтруизм, 
бўлишишга 
иштиѐқ, 
камтарлик, 
танқидни қабул қила олиш, 
ростгўйлик, 
катталарга 
Болаларнинг бир қисми МТТ 
да 8.00 дан 18.00 гача 
бўлишади (болаларни қабул 
қилиш 7.45 да бошланади). 
Болаларнинг 
бир 
қисми 
уйларига кетишади, бир қисми 
эса 
(5%) 
кечасига 
ҳам 
қолишади, уларни ота-оналари 
фақатгина чоршанба ва шанба 
кунлари олиб кетишади 
Бошланғич мактабдан 
олдин 
жисмоний, 
ақлий, аҳлоқий, эстетик 
ривожланиш, 
соғлом 
тана 
ва 
ақлни 
тарбиялаш учун зарур 
шароитларни 
яратиш 
масаласи 
қўйилади. 
Унинг 
фаолияти 
таълим 
мазмунини 
ўзлаштириш, 
таълим 
олиш 
жараѐнига 
йўналтирилган бўлиб, 
кўп 
мақсадли 
лойиҳалар 
бўйича 
ишлаш билан боғлиқ 

---

36
ҳурмат, оптимизм ва ишонч 
ҳисси; 
- меҳнат тарбияси: жамоада 
ишлай олиш, жамоа мулкига 
ҳурмат; 
- мусиқа ва санъат билан 
шуғулланиш 
Япония 
Болалар боғчаси таълим, илм 
ва 
маданият 
Вазирлиги 
тасарруфидадир. 
Кундузги 
парвариш 
Марказлари 
ва 
ижтимоий 
таъминот 
эса 
Соғлиқни сақлаш Вазирлиги 
тасарруфидадир. Болаларни у 
ерларга муниципал ҳукумат 
йўналтиради, 
тўлови 
ота-
оналарнинг 
даромадидан 
келиб чиқади. Асосий эътибор 
оналар Маслаҳати кенгашига 
берилади, чунки айнан она 
фарзандининг 
таълимини 
ташкил этишга жавобгардир. 
Улар 
болалар 
боғчалари, 
мактабларга ѐрдам беришади 
(уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя 
қилишади, 
ўйинчоқ 
ва 
жиҳозлар харид қиладилар, 
муҳтож 
болаларга 
ѐрдам 
беришади);тарбияга доир ота-
оналар конеренциялари ва 
халқаро 
симпозиумларни 
ташкил этиш ва ўтказишда 
фаол қатнашадилар 
Ассоий мақсад – индиви-
дуаллик ва гуруҳга тегиш-
лиликни, мажбуриятлар ва 
болалар боғчаси, оила ҳамда 
жамоат 
билан 
тўғри 
нисбатни 
мувофиқлаштиришдир. 
МТТ қуйидаги масалаларни 
ҳал қилади: болага бошқа 
болалар қа катталар билан 
яхши муносабат ўрнатишга, 
соғлом ҳаѐтий одатларни 
ўзлаштириш, 
табиатни 
ҳурмат қилиш, ижтимоий 
ҳулқ 
кўникмаларини 
эгаллаш. 
Иш 
мазмунига 
бола 
парвариши, 
эмоционал 
мувозанатни 
таъминлаш, 
соғлиққа 
эътибор, 
ижтимоий 
мулоқотни 
назорат қилиш, тегишли 
муҳитни 
яратиш 
ва 
танишиш, 
нутқни 
ривожлантириш ва ўз-ўзини 
намоѐн қилиш 
МТТ нинг қуйидаги типлари 
мавжуд:
- болалар боғчаларига 3 ѐшдан 
катта бўлган болалар боришади 
ва уерда бир кунда 4 соат 
бўлишади (бунда асосий урғу 
ўқитишга қара-тилади); 
- кундузги парвариш мар-
казлари бир кунда 8 соат 
ишлайди (бунда урғу тарбияга 
берилади, бу ерда илк ѐшдаги 
билан бир қатордан мактабгача 
ѐшдаги 
болалар 
бирга 
тарбияланишади);
- гимнастика, сузиш, мусиқа, 
рақс ва шу кабилар билан 
шуғулланадиган 
қўшимча 
мактаблар; 
- мактаблар 
билан 
ўзаро 
алоқаси 
мавжуд 
бўлган 
университетларга 
тайѐрлай-
диган, 
ўша 
мактаблар 
қошидаги хусусий болалар 
боғчалари 
Мактаб 
таълими 
гуруҳли 
ѐндашув 
асосида 
қурилган. 
Болалар 
индивидуал-
лигининг фарқи ҳақида 
гапириш тақиқланган. 
Гуруҳ (синф) таълим 
ташкилотидан 
ташқарида ҳам гуруҳ 
(синф)лигича 
қолади 
(масалан 
экскур-
сияларда) 

---